વીરો અને વીરાંગનાઓની જાતિ લોહાણા

કોટેચા, કોટક, કારિયા, કાથરાણી, કક્કડ... મજીઠિયા, માધવાણી, માનસાતા, રાચ્છ... રાડિયા... રાજા... રાયચૂરા... રૂપારેલ... સચદે, સવાણી, સેજપાલ, સોમૈયા, સાયાણી... ચંદારાણા અને ચંદે, પૂજારા અને પોપટ, નથવાણી અને નાગ્રેચા, બેટાઈ અને બારાઈ, ગણાત્રા અને ગઢિયા, ઠક્કર અને ઠક્કુર, સોઢા અને વડેરા, તન્ના અને જોબનપુત્રા! આ બધી લોહાણા અટકોનાં ઉચ્ચારણ ગુજરાતી નથી. લોહાણા પણ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ ગુજરાતી નથી, બહારથી આવ્યા છે અને અન્ય જાતિઓની જેમ ગુજરાતી બની ગયા છે. નૃવંશશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો એ વધારે પડછંદ છે. એમનાં હાડકાં અને કાંડા મોટાં છે, શરીર પર વાળ વધારે અને વિપુલ માત્રામાં છે, અવાજની ખુમારી અગુજરાતી છે. લોહાણા સ્ત્રીઓ ગોરી કરતાં ધોળી વધારે છે. ડૉક્ટરો માને છે કે જરા એનેમિક પણ હોય છે.

લોહાણાઓએ ઘણા વીરો પેદા કર્યા છે, પણ વીરાંગનાઓની સંખ્યાય કમ નથી. આજે પણ કોઈ લોહાણા પરિવાર જોઈએ તો વીરાંગનાઓનાં દર્શન થાય જ છે! હિંમત, પછી એ સોદાગરની હોય કે શૂરવીરની હોય, કચ્છમાં હોય, કલકત્તામાં હોય કે કમ્પાલમાં હોય, લોહાણા માટે પ્રાકૃતિક છે. હજાર વર્ષ પહેલાં પણ હતી, આજે પણ છે, સો વર્ષ પછી પણ હશે. માત્ર હિંમતની ફેશન બદલાય છે, લોહીની તાસીર એ જ છે. જેમ પાટીદારમાં દરેક ચોથા માણસને જસભાઈ કહીને બોલાવી શકાય એમ લોહણામાં દરેક પાંચમા માણસને ‘કાકુભાઈ’ કહી શકાય! કાકુ શબ્દ ક્યાંથી આવ્યો છે એ અભ્યાસનો વિષય છે પણ સંસ્કૃતમાં કાકુના અર્થ થાય છે : ક્રોધથી સ્વરનો પડતો ફરક અથવા કરડાકી કે વ્યંગમાં બોલાય એ! રામને માટે પણ સંસ્કૃતમાં કાકુત્સ્થ શબ્દ વપરાય છે.

હા, લોહાણા રઘુવંશી છે. શ્રી રામના પુત્ર લવ એ લોહાણાઓના આદિપિતા. ક્ષત્રિયોની 18 શ્રેણીઓમાંથી એકનું નામ હતું લવાન. બહુવચન ‘લવાનામ્’ આ ‘મ્’નો લોપ થયો, લવાનામાંથી લવાણા થયું. પછી લુહાણા, લોહારણા લોહાણા કાળક્રમે થતું ગયું. ચીનાઓ એમને લોઈ તરીકે અને હિન્દુઓ લોહજાતિ તરીકે ઓળખતા. ઘણાં બધાં કેન્દ્રો હતાં એમનાં : પંજાબનું લવકોટ એટલે લાહોર, કાશ્મીરનું લોહર, મુલતાન પાસેનું લોહાનપુર, કાબુલ જિલ્લામાં લોહર નામનું નગર, પંજાબ અને સિંધના લોહાન વિસ્તારો! કર્નલ ટોડ લાહોરને લવપુર કે લોહકોટ ગણતો હતો. આજે લોહાણા જ્ઞાતિની 84 અવટંકો અથવા અટકો છે. દસમી સદીની આસપાસ લોહાણાઓએ આક્રમક તુર્ક જાતિઓથી ટક્કર લીધી અને અંત સુધી લડતા રહ્યા. હજાર વર્ષના આ લડાયક ઇતિહાસે લોહાણા પ્રજાને ટકી રહેવાની એક અખૂટ હિંમત આપી છે જે આજે પણ જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોમાં જોવા મળે છે.

લવવંશી લોહાણાઓના વીરત્વના થોડા કિસ્સાઓ જોવા જેવા છે. કહેવાય છે કે મુલતાનના કિલ્લામાં લોહાણા સરદાર જસરાજે, ચંગેઝખાનનું માથું ઉતારેલું - પણ ઈતિહાસે આ વાતને પુષ્ટિ આપી નથી.

ઈતિહાસકાર અતા માલિક જુબૈનીનું ‘તારીખ-ઈ-જહાંકુશી’ 1255માં લખાયું છે. એમાં એણે 1205માં બનેલી ઘટના વિષે લખ્યું છે : ‘ઝેલમ ઓળંગીને સુલતાને સિંધુને કિનારે પડાવ નાખ્યો. નદીને સામે કિનારે હોવાથી સુલતાનના રક્ષણની ખાસ વ્યવસ્થા ન હતી. બપોરના આરામને સમયે બે-ત્રણ હિન્દુઓ પાણી પરથી આવ્યા અને શાહી તંબુ પર આગની જેમ ત્રાટકીને સુલતાનની કતલ કરી. આ પ્રકારના આક્રમણ માટે સુલતાનની બિલકુલ તૈયારી ન હતી.’

આ સુલતાન એ પૃથ્વીરાજ ચૌહાણને હરાવનાર અને ભારતીય ઇતિહાસનો કુખ્યાત શાહબુદ્દીન ઘોરી! અને એની કતલ કરનાર હિન્દુઓ ખખ્ખર કે લોહાણા હતા! શાહબુદ્દીન કે મહમ્મદ ઘોરીનો વધ કરનાર લોહાણા એ વખતે પૂરા ઉત્તર-પશ્ચિમમાં ફેલાયેલા હતા. ત્યાર પછી દસમી-અગિયારમી સદીમાં લોહાણા પ્રજાનું કચ્છ-કાઠિયાવાડ તરફનું સ્થળાંતર શરૂ થાય છે.

વીર જસરાજ કે રણમલ લાખા જેવાં નામો ઇતિહાસનાં પાનં પર છે, પણ આજના જમાનામાં પણ નામી-અનામી લોહાણાઓએ કુરબાની આપી છે. આઝાદીના આંદોલન સમયે દસ વર્ષના અમૃતલાલ કારિયાને રાજકોટમાં પિકેટિંગ માટે પકડવામાં આવ્યો. કોર્ટે પ્રશ્ન કર્યો : ‘તારું નામ શું?’ છોકરાઓ ઉત્તર આપ્યો : ઇન્કિલાબ (ક્રાન્તિ)!’ અને એને બાર ફટકાની સજા થઈ હતી!

ઘાટકોપરમાં જન્મેલા પુરૂષોત્તમ મેઘજી કબાલી 1929માં ‘એ’ પાઈલટનું લાઈસન્સ પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ ભારતીય હતા. ઈટાલીના સરમુખત્યાર મુસોલિનીએ એમની મુલાકાત લીધી હતી.

લોહાણા મિજાજમાં દાન કરવું એ બહુ મોટી વાત નથી. પણ એક પ્રસંગ નોંધપાત્ર છે. દ્વારકાના હેમરાજ બેટાઈ સોળ વર્ષની વયે 1924માં બર્માના આક્યાબમાં સ્થાયી હતા. 1942માં નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝના સંપર્કમાં આવ્યા. નેતાજીના એલાન પર એમણે પોતાનું 18 લાખ 80 હજારનું ઝવેરાત એ દિવસોમાં દેશને માટે આપી દીધું હતું. આઝાદ હિંદ સરકારમાં જોડાયા પછી આઝાદ હિંદ બેન્કની સ્થાપનામાં એ સાથે રહ્યા હતા. દેશ સ્વતંત્ર થયા પછી રાષ્ટ્ર તરફથી એમને સુવર્ણચંદ્રક પ્રદાન થયો હતો.

ક્યારેક ભાટિયાની જેમ લોહાણા ધર્મચુસ્ત લાગે એટલી હદે હિંદુ છે. એમાં આશ્ચર્ય પણ નથી, કારણ કે એ ક્ષત્રિય છે અને એમની પાછળ સંઘર્ષનો હજાર વર્ષનો ઇતિહાસ છે. સિંધથી ગુજરાતમાં આવેલી પ્રજાઓ પછી એ ગઈકાલના લોહાણા હોય કે આઝાદી પછી હિજરત કરી આવેલા સિંધી નિરાશ્રીતો હોય, વધારે કટ્ટર હિન્દુ રહ્યા છે. એમની જીવનપ્રવૃત્તિઓ પર સાધુ, સંતો તથા ધર્મગુરૂઓનો વધારે પ્રભાવ રહ્યો છે અને અન્ય હિંદુ ધર્મીઓ કરતાં એ ઓછા કર્મકાંડી લાગે છે. જ્ઞાનમાર્ગ કરતાં કર્મ માર્ગ અને ભક્તિમાર્ગ એમના સ્વભાવને વધારે માફક આવે છે. માટે જ જાતિ-સ્વમાન ક્યારેક વટનો પ્રશ્ન બની જાય છે. અન્ય જાતિઓની તુલનામાં લોહાણા સમાજ વધારે વ્યવસ્થિત અને સંસ્થાકીય રહી શક્યો છે એનું પણ આ કારણ છે.

હિન્દુઓ વિશે કહેવાય છે કે આવતા ભવની ચિંતામાં એમને આ ભવના ઈતિહાસમાં રસ નથી. ભૂતકાળ વિશે હિન્દુ પ્રજાઓ ઉદાસીન રહી છે એ હકીકત છે. ગુજરાતી જાતિઓના રીતરિવાજ, વ્યવહાર, ગતિવિધિ વગેરેનો અભ્યાસ કરવો હોય તો આધારભૂત પ્રકટ માહિતી મેળવવાની તકલીફ પડે છે. એવો પણ આરોપ મુકાય છે કે આ જાતિઓને પોતાના વર્તમાનમાં રસ છે. મોટાં નામોમાં રસ છે, પણ જાતિની પ્રગતિનો શુદ્ધ અભ્યાસ કરવામાં વૈજ્ઞાનિક રસ નથી. લોહાણાઓ માટે આ લાગુ પડતું નથી. એમનો વિરાટ, મહાકાય જ્ઞાતિગૌરવ ગ્રંથ પ્રકટ થઈ ચૂક્યો છે. જ્ઞાતિનું ‘લોહાણા હિતેચ્છુ’નામનું પ્રથમ મુખપત્ર 1915માં પ્રકટ થયેલું! અને સમસ્ત લોહાણા પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન 1910ના ડિસેમ્બરમાં ભરાયેલું!

નાની જાતિ પોતાના બંધુઓના પ્રશ્નો વિશે સતર્ક રહે તો જ જાતીય અસ્તિત્વ ટકાવી શકે. આ પ્રકારનાં આયોજન-સંચાલન અન્યત્ર પ્રમાણમાં ઓછાં જોવા મળે છે! અન્ય જાતિઓથી લોહાણા આ બાબતમાં કઈ રીતે જુદા પડે છે? વધારે નિઃસ્વાર્થ કાર્યકરો મળી રહે છે? સંતોની સમાજ પર મજબૂત પકડ છે? દુનિયાભરમાં ફેલાઈ જવાને કારણે એમને એમનાં મૂળિયાંની માયા છે? કે પછી પેલુ ‘કાકુ’ શબ્દના અર્થની અસર છે... (ઘણી લોહાણા સામાજિક સંસ્થાઓમાં એકાદ જાનદાર ‘કાકુભાઈ’ ભેખ ધરીને, પલોઠી મારીને એકનિષ્ઠાથી સેવા કરતા દેખાય છે એનું કોઈ ખાસ કારણ છે?)

1915માં પચીસ વર્ષના લાલજી ગણાત્રાએ ‘લોહાણા હિતેચ્છુ’ પત્ર શરૂ કર્યું. સાહિત્યકારોને એ જાણીને રસ પડશે કે એ જ વખતે કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી નામના એક લેખક ‘ભાર્ગવ’ નામના એક જ્ઞાતિપત્રકના સંચાલક હતા અને એમણે એવી હિમાયત કરી હતી કે જ્ઞાતિપત્રો સંયુક્ત કાઢવાં જોઈએ. ‘લોહાણા હિતેચ્છુ’ આજે કિશોરલાલ લાલજી ગણાત્રા ઉર્ફે કાકુભાઈના આયોજન નીચે સ્વસ્થતાથી ચાલી રહ્યું છે. એની ફાઈલોમાં માત્ર લોહાણાઓનો જ નહીં, પણ સમસ્ત ગુજરાતી પ્રજાનાં ઈતિહાસ, સમાજશાસ્ત્ર, વિધપ્રવૃત્તિઓ, બદલાતા વ્યવહારોનો રેકોર્ડ સચવાયેલો છે જે અભ્યાસીઓ માટે મૂલ્યવાન છે.

લોહાણા પરિષદોનું પણ પોતાનું એક મહત્ત્વ છે. 1910માં પ્રથમ સમસ્ત લોહાણા પરિષદ મુંબઈમાં ભરાઈ હતી. એ પછી ઘણી પરિષદો ઘણાં કેન્દ્રોમાં ભરાતી રહી છે. પૂર્વ આફ્રિકામાં પણ મોબ્બાસા, કમ્પાલા અને કિસુમુ ખાતે પરિષદો ભરાઈ છે. જાતિ પરિષદો ભરવાની પ્રવૃત્તિ હંમેશાં જોર પર રહી છે.

જાતિની સંઘશક્તિએ લોહાણાઓને ઘણું આપ્યું છે : વિદ્યાર્થી ભવનો, કન્યા છાત્રાલયો, હુન્નરશાળાઓ, પુસ્તકાલયો, વ્યાયામશાળાઓ, આરોગ્ય ધામો, સેવાટ્રસ્ટો, દવાખાનાં, સ્કૂલ ને કૉલેજો, વિકાસગૃહો! પણ નવી પેઢી આ જ્ઞાતિવાદને ક્યાં સુધી સ્વીકારે છે?

કચ્છ-કાઠિયાવાડ સુધી પહોંચેલા લોહાણા વીસમી સદીમાં ફરીથી ફેલાતા ગયા. ભારતભરમાં વ્યવસાય અર્થે જવાનું ગુજરાતી માટે સ્વાભાવિક છે, પણ લોહાણા સ્થળાંતરની એક વિચિત્રતા જોવા જેવી છે. લોહાણા અન્ય જાતિઓની જેમ મુંબઈને બદલે આફ્રિકા ગયા! કદાચ મુંબઈ કરતાં એમને આફ્રિકાના યુગાન્ડા અને કેન્યા અને તાન્ઝાનિયા અને અન્ય દેશોની પ્રગતિમાં વધારે પ્રદાન આપવું હશે. આજે એ ઈંગ્લેન્ડ અને કેનેડાનાં મેદાનો સર કરવા પાછળ છે. કદાચ લોહાણા મુકદ્દરમાં જ એમ હશે કે ચરૈવેતિ ચરૈવેતિ (ચાલતા રહો, ચાલતા રહો!....)

યુગાન્ડાનાં બે વિશ્વપ્રસિદ્ધ ઉદ્યોગપ્રતિષ્ઠાનો - માધવાણી અને મહેતા - લોહાણા છે. 1972માં દુઃશાસક ઈદી અમીને જે ખાનાખરાબી શરૂ કરી એમાં બંને ઘરાનાને દેશ છોડવો પડ્યો. માધવાણી ઉદ્યોગનું કેન્દ્ર લંડન બન્યું, પણ હવે માર્ચ 1980માં યુગાન્ડાની નવી સરકારે ફરીથી આ બંને પ્રમુખ પ્રતિષ્ઠાનોને એમનાં કારખાનાં, વ્યવસાયો, ઉદ્યોગો શરૂ કરવા માટે આમંત્રણ આપ્યું છે - તેમાં 51 ટકા સરકારનો હિસ્સો રહેશે બાકી આ પ્રતિષ્ઠાનોનો! આટલાં વર્ષો પછી એક સરકારને આ બંને ગુજરાતી નામોની રાષ્ટ્રીય વિકાસ માટે જરૂર પડી શકે છે એ આશ્ચર્યકારક પણ છે અને સુખદ પણ છે.

‘આરંભે શૂરા ગુર્જરો’વાળો કટાક્ષ કદાચ લોહાણા સંસ્થાનોને લાગુ પડતો નથી. જે પરિચય, લગન અને નિષ્ઠાથી લોહાણા સંસ્થાઓ વિશ્વભરમાં કામ કરતી રહે છે એ સમજવા માટે સર્વ પ્રથમ તો એક અભ્યાસલેખનો પ્રોજેક્ટ-રિપોર્ટ તૈયાર કરવો પડે! ગુજરાત-કાઠિયાવાડ-કચ્છમાં તો લોહાણા સંસ્થાઓ ગામેગામ છે, મુંબઈ અને ઉપનગરોમાં લોહાણા સખાવતોના ફળસ્વરૂપ ઊભી થયેલી સંસ્થાઓ અજાણ નથી, પણ કિસુમુમાં લોહાણા કન્યા છાત્રાલય છે! દારેસલામમાં હિન્દુ નર્સરી સ્કૂલ છે અને દૂર ઓરિસ્સાના બ્લાગીટમાં લોહાણાઓનું ગાંધી અધ્યયન મંદિર પણ ચાલે છે. કોચીનમાં મોંઘીબાઈ ધર્મશાળા હોય તો મથુરામાં ગંગાબાઈ ધર્મશાળા છે. એકલા કરાંચીમાં 11 લોહાણા સંસ્થાઓ ચાલે છે અને નાસિક-ત્ર્યંબકમાં 16 લોહાણા ધર્મશાળાઓ છે!

લોહાણા મહાજનો-મંડળોનો સરવાળો કરતાં પહેલાં જ સદ્દબુદ્ધિ સૂઝી અને એ કામ બંધ કર્યું. (જ્ઞાતિગૌરવ ગ્રંથના ખંડ બીજાના પાના નંબર 165થી પાના નં. 265 સુધી પૂરાં એકસો મોટાં પાનામાં મહાજનો-મંડળોની સૂચિ અને ગતિવિધિઓ વર્ણવી છે! જૂની ચાઈનિઝ નવલકથાઓમાં 635માં પાના પર લખ્યું હોય ‘ખંડ પહેલો : સમાપ્ત’ - કંઈક એવી જ ફિલિંગ થઈ!’ ‘કમાલ’ શબ્દ બોલીને જ્ઞાનપ્રાપ્તિને તરત અટકાવી દીધી...! દેશમાં 41 વિદ્યાર્થીભવનો અને છાત્રાલયો છે અને 4 આફ્રિકામાં છે, છતાં લોહાણાઓ માટે એ બહુ મોટી વાત નથી. પણ કેટલાં બધાં વર્ષોથી આ સંસ્થાઓ ચાલે છે એ વાંચતાં આંખ ફાટી જાય છે! એક જ દાખલો જુઓ : રાજકોટના ગોંડલ રોડની લોહાણા બૉર્ડિંગ હાઉસનું સ્થાપના વર્ષ’ છે : 1896!

(ક્રમશઃ)

(આ પુસ્તક વર્ષ ૧૯૮૧માં પ્રકાશિત થયું હતું, જેથી લેખમાં આવતી કેટલીક માહિતી કે આંકડા જે-તે સમયના છે)