ભારતની પશ્ચિમ પર અસર

આપણા ઉપર પશ્ચિમની અસર છે, એ વિશે પુષ્કળ લખાયું છે. ડૉ. રાધાકૃષ્ણનના કથન મુજબ અંગ્રેજો આપણને ત્રણ અમીટ બક્ષિસો આપી ગયા છે - 'ફુલપેન્ટ, ક્રિકેટ અને લિમિટેડ કંપની!' આ સિવાય પણ અંગ્રેજો ઘણું આપી ગયા. આજે અમેરિકન અસર વધતી જાય છે. પશ્ચિમ પાસેથી આપણે છેલ્લી બે સદીઓમાં ઘણું પ્રાપ્ત કર્યું છે.

પણ વિશ્વના સૌથી મોટા લોકશાહી દેશ એવા ભારત ગણરાજ્યના બાવનમા પ્રજાસત્તાક દિને મારા મનમાં એક વિચાર સહજ ઝબકી ગયો. ભારતે પશ્ચિમને શું આપ્યું છે? આજ સુધી પશ્ચિમે પૂર્વ પાસેથી શું પ્રાપ્ત કર્યું છે એ વિશે બહુ ઓછું વિચારાયું છે, પરંતુ હવે વિચારકો અને સંશોધકો એ વિશે અનુસંધાન કરવા માંડ્યા છે. પૂર્વના દેશો અને સંસ્કૃતિઓ પાસેથી પશ્ચિમને શું શું મળ્યું? ભારત, ચીન અને અરબ દેશોની સંસ્કૃતિઓએ પશ્ચિમને શું આપ્યું? આજની કેટલીય વસ્તુઓ, જે પશ્ચિમથી આપણી પાસે આવી છે એ મૂળ અહીં પૂર્વથી પશ્ચિમ પાસે ગઈ હતી એ સાબિત થઈ ચૂક્યું છે!

પશ્ચિમને હંમેશા ભારતનું આકર્ષણ રહ્યું છે. અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં ગ્રીક નાટ્યકાર સોફોક્લેસે એના જ એક નાટકમાં ભારતીયોના ધન વિશે લખ્યું છે. ભારતની સ્ત્રીઓને સોનું બહુ પસંદ છે એવો ઉલ્લેખ છે. એ પછી બેસુમાર પશ્ચિમી લેખકો-પ્રવાસીઓને ભારતનું જાણવાની ઈચ્છા રહી છે. વિશ્વનો સૌથી મહાન નાવિક કોલમ્બસ હિંદુસ્તાન શોધવા નીકળ્યો હતો અને અમેરિકા શોધાઈ ગયું હતું. મૃત્યુ સુધી એને એ જ ભ્રમ હતો કે ભારત શોધાઈ ચૂક્યું છે. ઉત્તરથી દક્ષિણ અમેરિકા સુધી ઘણા દેશોની મૂળ પ્રજાને આજે પણ ઈન્ડિયન નામથી ઓળખવામાં આવે છે. શેરલોક હોમ્સની ડિટેક્ટિવ વાર્તાઓમાં ભારત વારંવાર ઝબકે છે. યુરોપના રૂમેનિયાનો રાજકુમાર, ડ્રેકુલા ફિલ્મ જોનારી પેઢીને પરિચિત છે. આ લોહીતરસ્યો ડ્રેકુલા એક ભારતીય રાજકુમાર હતો એવું વર્ષોથી મનાતું આવ્યું છે. જુલેવર્નનું પ્રખ્યાત પાત્ર કેપ્ટન નેમો એક ભારતીય રાજા હતો. 'ગલીવર્સ ટ્રાવેલ્સ' - જેનો ગુજરાતીમાં 'ગોળીબારની મુસાફરી' નામે અનુવાદ થયો છે - અંગ્રેજીનું પ્રસિદ્ધ પુસ્તક છે. આ ગલીવર હિંદુસ્તાન જતા જહાજમાં બેસીને એની વિચિત્ર મુસાફરીને પહોંચ્યો હતો.

ચીનમાં બે ભયંકર અફીણ-યુદ્ધો થયાં હતાં. ત્યાંથી આધુનિક ચીનના ઇિતહાસનો આરંભ થાય છે. આ અફીણ ભારતથી ચીન મોકલાતુંહ તું. અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્ય યુદ્ધમાં પણ આરંભ બોસ્ટન ટી પાર્ટીથી થયો છે. બોસ્ટનના બારામાં ચાની પેટીઓ અમેરિકન સ્વાતંત્ર્યવીરોએ ઈન્ડિયનોના પોશાક પહેરીને વહાણોમાં ચડીને સમુદ્રમાં ફેંકી દીધી હતી. આ ચાની પેટીઓ હિંદુસ્તાનથી અમેરિકા ગઈ હતી.

વિશ્વનાં યુદ્ધોમાં પણ ભારતીયોએ ભાગ લીધો છે. ઈરાનનો મહાન સમ્રાટ સાયરસ એક ભારતીય બાણાવળીના ઝેરી તીરને કારણે મર્યો હતો. ગ્રીસના મહાન થર્મોપીલીના યુદ્ધમાં ભારતીય સેનાએ ભાગ લીધો હતો. ગ્રીસ અને ઈરાનના યુદ્ધમાં ભારતીય કૂતરાઓ હતા એવો ઉલ્લેખ છે. રોમનોએ જ્યારે ઈંગ્લેન્ડ પર અંકુશ જમાવ્યો ત્યારે રોમન સેનાના ભાગરૂપે ભારતીય સૈનિકોનું થાણું ઈંગ્લેન્ડમાં સીરેન સેસ્ટરમાં હતું. ખલીફોને જ્યાેર બાયઝેન્ટીઅમની સામે લડવું પડ્યું ત્યારે હિંદુસ્તાની સૈનિકો ખલીફો તરફથી લડ્યા હતા. ખ્રિસ્તી અને મુસ્લિમનાં ધર્મયુદ્ધોમાં પણ ભારતીયો મુસ્લિમો તરફથી લડ્યા હતા. પાછળથી તો ચીન, ક્રિમિયા (રશિયા) અને વિશ્વની ઘણી રણભૂમિઓ પર ભારતીય સેનાઓ લડી છે. ઈરાનના આટાઝેરઝેસના સૈન્યમાં ભારતીય બાણાવળીમાં હંમેશાં રહેતા હતા.

ભારતે દુનિયાને જે આપ્યું છે એની સૂચી મોટી છે. 1728 સુધી ભારતે દુનિયાને હીરા પૂરા પાડ્યા છે. એ પછી બ્રાઝિલની ખાણો ખૂલી. કોહિનૂર આદિ વિશ્વના પ્રસિદ્ધ હીરાઓ હિન્દુસ્તાનની ધરતીમાંથી જ નીકળ્યા છે.

શતરંજની રમત ભારતથી યુરોપમાં ગઈ. મધ્યકાલીન ધર્મયુદ્ધોના સમયમાં અરબો એ રમત લઈ ગયા એવું મનાય છે. કવિ-નાટ્યકાર બાણભટ્ટે સન 625માં 'ચતુર્ણંગ' તરીકે એનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ચાર અંગો હિંદુસૈન્યોમાં હતાં - હાથી, ઘોડા, ઊંટ અને પાયદળ ! ફરસીમાં આ ચતુર્ણંગ 'શતરંજ' બની ગયું ! આજે પણ શતરંજની રમતમાં આ ચાર મહોરાં હયાત છે.

'શુક-સપ્તતિ' અર્થાત્ પોપટે કહેલી સિત્તેર વાતો સંસ્કૃતનો એક ગ્રંથ છે. ફારસીમાં એનું નામ 'તુતીનામા' પડ્યું. એ જ વાર્તાઓ અરબીમાં 'ક્લીના વ દીમના' નામથી ઓળખાઈ. કરટક અને દમનક નામના બે શિયાળો પરથી આ અરબી નામ આવ્યું છે. પછી ઈટલીમાં બોકાચીઓ નામના લેખક પર એની અસર પડી. બોકાચીઓ નવજાગૃતિકાળનો પ્રથમ વાર્તાલેખક ગણાય છે. યુરોપના કથાસાહિત્ય પર બોકાચીઓની બહુ મોટી અસર છે. વધુ પશ્ચિમમાં ઇંગ્લેન્ડમાં ચોરસની 'કેન્ટરબેરી ટેલ્સ' પર પણ એની અસર છે ! અંગ્રેજી સાહિત્યનું એ પ્રથમ કથાનક છે.

શેક્સપીઅરના 'મર્ચન્ટ ઑફ વેનિસ' નામના પ્રખ્યાત નાટકનું કથાવસ્તુ મૂળ એક બૌદ્ધ જાતકકથા છે. શેક્સપીઅરના સમયમાં યહૂદીઓને લંડનમાં વ્યવસાય કરવાની છૂટ નહોતી!

પંચતંત્રના કર્તાનું નામ વિદ્યાપતિ હતું અને ફ્રેન્ચમાં 'બિદપાઈ' અથવા 'પિલપ્રે' નામના મૂળ લેખકનો ઉલ્લેખ છે, જે વિદ્યાપતિ છે, ભારતમાંથી ઈરાન થઈને આ વાર્તાઓ ફ્રાન્સમાં ગઈ. ગ્રીસના ક્રીટ ટાપુમાં ઈસપ નામના એક માણસે પંચતંત્રના આધાર પર લગભગ સીધેસીધો અનુવાદ કર્યો, જે 'ઈસપની નીતિકથાઓ' અથવા 'ઈસપ્સ ફેબલ્સ' નામે ઓળખાય છે. સત્તરમી સદીમાં થઈ ગયેલા ફ્રેન્ચ લેખક લાફોન્તેને વિદ્યાપતિના પુસ્તકમાંથી વાર્તાઓ લીધાનું કબૂલ્યું છે.

એલેક્ઝાન્ડ્રીઆના સાહિત્ય પર ભારતની અસર હતી. ખ્રિસ્તી ધર્મની આરંભની ધર્મકથાઓ પર ભારતીય મહાત્માઓની કથાઓનું ઋણ છે. ગ્રીક ફિલસૂફ પ્લેટોના વિચારોમાં પુષ્કળ ભારતીય વિચારો સમાયેલા છે. એના પ્રખ્યાત પુસ્તક 'રિપબ્લિક'માં હિંદુઓનો કર્મનો સિદ્ધાંત સમાયેલો છે. આત્મા પરલોક સુધી પ્રવાસ કરે છે. રિપબ્લિકના સાતમા પુસ્તકમાં માયાના ભારતીય દર્શન વિશે વિશદતાથી લખવામાં આવ્યું છે. આ વિભાગનું શીર્ષક છે : 'ગુફાનું રહસ્ય!'

સાહિત્યનું આદાન-પ્રદાન હંમેશાં ચાલતું રહ્યું છે. કલાઓનું પણ એવું જ છે. ભારતે વિશ્વને ઘણું આપ્યું છે અને આ બધું હવે સ્વીકારાઈ રહ્યું છે અને પ્રકાશમાં આવી રહ્યું છે. આજે જ્યારે ભારતને પોતાની સંસ્કૃતિનાં મૂળ શોધવામાં વૈજ્ઞાનિક રુચિ જન્મે છે, ત્યારે આ યોગદાન વિશેષ મહત્ત્વનું બની રહે છે.

યુરોપના મોટા મોટા કલાસ્વામીઓ ભારતની અસરથી મુક્ત રહી શક્યા નથી. ફ્રેન્ચ દાર્શનિક વોલ્તેયર માનતો હતો કે પશ્ચિમનું ખગોળ અને જ્યોતિષ ગંગાના કિનારા પરથી આવ્યું છે. 18મી સદીનો ખગોળશાસ્ત્રી ઝયોં સીલ્વેનબેઈલી સ્વીકારે છે કે બ્રાહ્મણો ગ્રીકોના ગુરુ હતા અને માટે એ યુરોપભરના ગુરુઓ હતા ! જર્મન કવિ ગએટ શકુન્તલાના પાત્ર પર અને નાટક 'શાકુન્તલ' પર એટલો મોહી પડ્યો હતો કે એણે કાલિદાસની અસર નીચે, એની લેખનરીતિ અજમાવીને 'ફોસ્ટ' નાટક લખ્યું હતું. અન્ય વિખ્યાત જર્મન નાટ્યકાર શિલરે એના નાટક 'મારીઆ સ્ટુઅર્ટ'માં કાલિદાસના 'મેઘદૂત'નો સહારો લીધો છે. શિલરના નાટકમાં દેશનિકાલ થયેલી રાણી વાદળોને સંદેશો આપે છે, જે એના જન્મસ્થાનમાં પહોંચાડવાનો હોય છે!

19મી સદીનો પ્રખ્યાત ફ્રેન્ચ લેખક થિયોફાઈલ ગોતીઅર પણ ભારતીય અસરથી મુક્ત રહી શક્યો નહોતો. 1848માં એની નવલકથા 'લા પાર્તીકેરી' આવી, જેના પર ભારતમાં કુખ્યાત થયેલા ઠગોનો આધાર હતો. દસ વર્ષ પછી એણે એક બેલે પણ લખ્યું જેનું નામ હતું - 'સકોન્તલા' !

મહાન સંગીતજ્ઞ રિચર્ડ વેગ્નરે એની પ્રિય માથીલ્ડાને ઉદ્દેશીને લખેલા પત્રોમાં બૌદ્ધ પ્રભાવ સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ પ્રિયાને દ્રષ્ટિમાં રાખીને જ એણે એનું વિશ્વવિખ્યાત ઓપેરા 'ટ્રીસ્ટાન એન્ડ ઈસોલ્ડે' લખ્યું હતું. જે ઓપેરા એણે લખ્યાં એમાં ભારતીય સૂત્રો જોવા મળે છે. અહીંના વિચારોની અસર નીચે રશિયન માદામ બ્લેવેત્સ્કી અને અમેરિકન કર્નલ ઓલકોટે વિશ્વ માટે થિયોસોફિકલ સોસાયટીની સ્થાપના કરી હતી.

ઈંગ્લેન્ડના રાજા જ્યોર્જ ચોથાએ 1803માં બ્રાઈટનમાં એક મહેલ બનાવ્યો હતો, જે હિંદુ સ્થાપત્યના સિદ્ધાંતો પર આધારિત હતો. ચિત્રકાર રેંબ્રાંએ એક નાના ચિત્ર પરથી શાહજહાનું મોટું ચિત્ર બનાવ્યું હતું. એ મુગલ ચિત્રકલાનો અભ્યાસી હતો. થોડાં વર્ષ અગાઉ લંડનમાં શાહજહાનું એ ચિત્ર ત્રીસ લાખ પાઉન્ડમાં વેચાયું હતું!

હિંદુસ્તાનમાં ઉત્પન્ન થતાં કાળાં મરીએ દુનિયાના ઈતિહાસ પર અસર કરી છે. પ્રાચીન રોમમાં 'પાઈવર નીગરમ' અથવા કાળાં મરીનાં ડાંખળાં બહુ મોંઘા ભાવે વેચાતાં. 410 ઈસવી સનમાં જ્યારે બર્બર ગોથ જાતિના રાજા એલેરીકે રોમને હરાવ્યું ત્યારે સજારૂપે 3000 પાઉન્ડ કાળાં મરી માગ્યાં હતાં ! તુર્ક લોકો પાસેથી કાળા મરીનો વ્યવસાય લઈ લેવા માટે વાસ્કો-દ-ગામા આફ્રિકા ફરીને હિંદુસ્તાન આવ્યો હતો એ દુનિયા આખી જાણે છે.

હિંદુઓને ગણિતને શૂન્યની ભેટ આપી છે. પશ્ચિમના ગણિતમાં શૂન્યની કલ્પના ન હોવાથી એમની પ્રગતિ સદીઓ સુધી અટકી ગઈ હતી. એકથી નવ સુધી યુરોપ બહુ કઢંગી રીતે ગણતરી કરતું. મધ્યયુગના સર્વશ્રેષ્ઠ ગણિતજ્ઞ લિયોનાર્દો ફિબોનાચીએ સન 1202માં લખેલ પુસ્તકમાં હિંદુ આંકડા પહેલી વાર સમજાવવામાં આવ્યા હતા. આજે એકથી દસ જે રીતે લખાય છે એ યુરોપમાં 'એરેબિક ન્યુમરલ્સ' તરીકે ઓળખાય છે. પણ આ મૂળ ભારતના હિંદુઓની શોધ છે એ જગત હવે સ્વીક્રે છે. આરબો યુરોપમાં લઈ ગયા માટે એ એરેબિક કહેવાયા. 16મી સદીમાં આંકડાઓનો વપરાશ વધ્યો.

ગણિતની જેમ બીજગણિત અને એલજીબ્રા પણ હિંદુસ્તાનથી દુનિયામાં ગયું. આર્યભટ્ટે 'સ્કવેર રૂટ' અને 'ક્યુબ રૂટ' આપ્યાં ! ભારતે ઘણા મહાન ગણિતજ્ઞો આપ્યા. આર્યભટ્ટ પ્રથમ અને દ્વિતીય, ભાસ્કર, બ્રહ્મગુપ્ત આદિ. દશાંશ પદ્ધતિ અને અણુપરમાણુની કલ્પના, જે એટમ બૉમ્બના પાયામાં છે, એ ભારતથી ગયાં. ઉચ્ચ ગણિતની મહાન કલ્પનાઓ 'પાઈ' અથવા 22/7 અને 'સાઈન' પણ હિંદુઓનું યોગદાન છે. મૂળ આર્યભટ્ટે 'જયા' અથવા 'જીવા' શબ્દ આપ્યો, જેોન ધનુષ્યની પણછ અથવા પ્રત્યંચા સાથે સંબંધ હતો. અરબીમાં 'જીવા' કે 'જૈબ' બન્યું, લેટિનમાં 'સિનસ', પછી દુનિયાભરમાં 'સાઈન' તરીકે ઓળખાયું ! હિંદુ બીજગણિતને મહાન અરબી ગણિતજ્ઞ અલખ્વરીઝમીએ અરબીમાં ઉતાર્યું, જેના નામ પરથી 'એલ્જોરીઝમસ' આવ્યું, પછી એલજીબ્રા !

આજે જેમ 'ગ્રીનવીચ મીન ટાઈમ' સમયના ધોરણને માટે દુનિયાભરમાં વપરાય છે એમ મધ્યયુગમાં 'અરીરનો સમય' વપરાતો હતો. આપણા ઉજ્જૈનનું અરબોએ 'અઝીન' કરેલું. કાલક્રમે 'ઝ'ના ઉપરનું બિંદુ ઘસાઈ ગયું અને અરબી અક્ષર 'ર' બની ગયો ! ઉજ્જૈન વિશ્વનું શિખર ગણાતું હતું ! ત્યાંથી વિશ્વની મધ્યરેખા પસરા થતી હતી. ઉજ્યિની-ઉજ્જૈન-અઝીન-અરીન એમ વિકાસ થયો.

ભારતને દુનિયાને શર્કરા અને સાકર આપી. ફારસીમાં એ 'શકર' બની, પછી આરબો એને સ્પેન લઈ ગયા. ત્યાંથી ફ્રાન્સ અને ઈંગ્લેન્ડમાં જઈને એ 'શ્યુગર' બની ! રેશન અથવા સિલ્ક પણ ભારતથી દુનિયામાં ગયું. છઠ્ઠી સદીના બાયઝેન્ટિયમના ઈતિહાસકાર પ્રોકોપીઅસે લખ્યું છે કે મહાન રાજા જરટીનીઅનના સમયમાં ભારતના સાધુઓ રેશમ લઈ ગયા અને એમણે સમજાવ્યું કે એ શી રીતે બને છે! રાજાને સમજાયું નહિ એટલે સાધુઓ ભારત પાછા આવ્યા અને શેતૂરનાં પાંદડાંઓ સાથે રેશમના કીડા લઈ ગયા અને કોન્સ્ટન્ટિનોપલના દરબારમાં બતાવાયું. ત્યારથી યુરોપમાં રેશમનું ઉત્પાદન થવા માંડ્યું. સંગીતની દુનિયામાં ભારતનું યશસ્વી પ્રદાન છે. વાંસળી અથવા 'ફૂલ્યૂટ' કૃષ્ણના સમયથી આપણી સંસ્કૃતિમાં છે. બંસી અહીંથી જગતે સ્વીકારી. વાયોલિનની બો, જેનાથી વાયોલિન વાગે છે, એ પિનાક ભારતની બક્ષિસ છે.

પશ્ચિમના સમૂહંસગીતમાં વાયોલિન અને ફૂલ્યૂટ મહત્ત્વનાં અંગો છે, જે ભારતે આપ્યાં છે. બો વિના વાયોલિન વાગી શકે નહિ ! પણ એનાથી વિશેષ મહત્ત્વનું પદાર્પણ છે આપણા સપ્તસૂર - સારેગમપધનિ ! ફ્રેન્ચ એન્સાઈકોપીડિયામાં લેખક લેવીએ આનો ઋણસ્વીકાર કર્યો છે! આપણી સંગીતની ભાષા પ્રથમ સ્વીકારાઈ પછી સ્વરલિપિ પેદા થઈ.

હજારો શબ્દો અહીંથી દુનિયામાં ગયા છે, જેના વિશે પુસ્તકો લખાયાં છે. પોલોની રમતનું મૂળ સંસ્કૃત શબ્દ 'કપાલ' અથવા ખોપરી છે, એ અહીંથી ગઈ. કેરી અને રીંગણાં અને આંબલી માટે 'ટેમીરીન્ડ' શબ્દ છે, જે 'તમર-ઈ-હિંદ' અથવા 'હિંદનું ફળ' એના અર્થમાં છે. 'ચિરૂટ' શબ્દ તામિલ છે. મરાઠીનો મંગૂસ શબ્દ નોળિયા માટે વપરાય છે જે અંગ્રેજોએ સ્વીકારી લીધો. વીર્ય છાંટવાની ક્રિયાને સંસ્કૃતમાં 'ઉક્ષ' કહે છે, જેના પરિણામે અંગ્રેજી શબ્દ ઓક્ષ અથવા બળદ આવ્યો ! 'મૂષ' એટલે સંસ્કૃતમાં ચોરવું એવો અર્થ થાય. અંગ્રેજીમાં એ માઉસ અથવા ઉંદર બન્યો ! સંસ્કૃતમાં 'ભી' શબ્દ થરથરવા માટે વપરાય છે. પસ્ચિમમાં જઈને એ 'બી' અથવા માખી કે મધમાખી બન્યો. વ્યાઘ્ર અથવા વાઘમાંથી કકુ અને કુકકુટમાંથી અંગ્રેજી શબ્દ કોક અથવા મુર્ગો બને છે. કૂકડાનું જન્મસ્થાન ભારત છે. આવા શબ્દો બેસુમાર છે.

પશ્ચિમને આપણે ઘણું શીખવ્યું. હિંદુસ્તાનમાં હિંદુઓને રોજ નાહતા જોઈને અંગ્રેજો રોજ સ્નાન કરતાં શીખ્યા! રોજ નાહવાનો રિવાજ હિંદુઓમાં જ હતો. આટલી સ્વચ્છતાની અંગ્રેજોને ખબર નહોતી અને યુરોપની ઠંડીમાં એ શક્ય પણ નહોતું ! આજના ડિપાર્ટમેન્ટ સ્ટોરનો વિચાર પણ એમને આપણા બજાર પરથી આવ્યો, જ્યાં એક જ ચોક બજારમાં બધું જ મળી રહે! અહીં આવીને પાયજામા પહેરતાં શીખ્યા. 1900 પછી યુરોપમાં પાયજામાનો વપરાશ ખૂબ વધી ગયો. મહાન સિકંદરના સૈનિકો અહીંથી ચાવલ અથવા અરીસી, જે તામિલ શબ્દ છે, લઈ ગયા, જેને યુરોપે 'રાઈસ' નામ આપ્યું ! રૂ ભારતથી દુનિયામાં ગયું. કપાસ બીજે ક્યાંય પેદા થતો નહોતો એટલે કોટનનાં કપડાં પણ આપણું યોગદાન છે.

ભારતે દુનિયાને કપૂર અને ચંદન અને આદુ આપ્યાં. બંગલો અને વરંડો બનાવતાં શીખવ્યું, ચંપી કરતાં શીખવી, જે યુરોપમાં જઈને 'શેમ્પુ' બનીને આજે ભારતની આધુનિક મહિલાઓના વાળ સાફ કરે છે! લાખની ઉત્પત્તિ પણ ભારતની છે. શરીરની શસ્ત્રક્રિયા પ્રથમ આ દેશમાં થઈ હતી.

પણ... સારાની સાથે ખરાબ પણ જાય જ છે. આપણે આ બધા સિવાય પણ કંઈક આપ્યું છે ! ... અંગ્રેજો અહીંથી જે થોડા વિચારો અને શબ્દો લઈ ગયા અને દુનિયાએ જેને સ્વીકાર્યા છે એ છે - ઠગ, જેલ, લૂંટ, જંગલ, ગુંડા...!