છ મહિનામાં જાપાન સાતમા ભાગની પૃથ્વી જીત્યું હતું, માટે...?

સામ્રાજ્યવાદ કે ઈમ્પીરિયલીઝમ આજની દુનિયામાં એક બદનામ શબ્દ છે, પણ કનૈયાલાલ મુનશી કદાચ પ્રથમ ગુજરાતી લેખક છે કે જેમણે ઈન્પીરિયલ શબ્દને લગભગ ગર્વથી વાપર્યો છે.

સામ્રાજ્ય એટલે એમ્પાયર, સમ્રાટ એટલે એમ્પરર, સામ્રાજ્ઞી એટલે એમ્પ્રેસ. સમ્રાટની સામે રાજા એક નાની હસ્તી છે. આપણને બ્રિટિશ એમ્પાયરનો અનુભવ છે. કહેવાતું હતું કે સૂર્ય ક્યારેય બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય પર અસ્ત થતો નથી. (કારણ કે બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય વિશ્વમાં ચારે તરફ એટલું ફેલાયેલું છે.) આપણા કૂટનીતિજ્ઞ અને તીક્ષ્ણબુદ્ધિ કૃષ્ણમેનને ભયંકર વ્યંગમાં કહ્યું હતું... સૂર્ય પણ બ્રિટિશોનો વિશ્વાસ કરતો નથી !...

18મી સદીમાં સામ્રાજ્યવાદ ફેલાતો ગયો, 19મી સદીમાં ચરમસીમા પર પહોંચી ગયો. 20મી સદીમાં સામ્રાજ્યવાદની ઓટ આવી, પણ 21મી સદીમાં સામ્રાજ્યવાદનો પુનર્જન્મ, નવા સ્વરૂપે દેખાઈ રહ્યો છે.

આજે અમેરિકા એ અત્યાધુનિક સામ્રાજ્યવાદી રાષ્ટ્ર છે અને પારંપરિક સામ્રાજ્યવાદની ફેશન બદલાઈ ગઈ છે, હવે પ્રદેશો જીતવાની જરૂર રહેતી નથી, અર્થતંત્રો માત્ર અપંગ કરી નાખવાનાં છે. હાથપગ તોડવાની જરૂર નથી, એ દેશની માત્ર ગર્દનમાં સાંકળ પહેરાવી દેવાની છે, જેવી રીતે 16મી અને 17મી સદીમાં ગુલામોને કબજે કરવામાં આવતા હતા.

સોવિયેત રશિયન સામ્રાજ્યને તોડીને અમેરિકા એક નવ-સામ્રાજ્યવાદી રાષ્ટ્ર બની ગયું છે. એ આરબોને તોડી શકે છે, એ ઈથિપિયાને લાઈનમાં ઊભું કરી શકે છે, એ દક્ષિણ અને મધ્ય અમેરિકામાં પુલિસમેનનો રોલ અદા કરી શકે છે. અમેરિકા એ આજના વિશ્વનો સુપરકોપ (સવાઈ પુલિસમેન) છે...

આપણે તો મહાશાંતિવાદી છીએ... ઓમ દ્યોઃ શાંતિઃ અન્તરિક્ષં શાંતિઃથી શરૂ કરીને પૃથ્વી, જલ, ઔષધિ, વનસ્પતિ, દિવ્ય પદાર્થો, જ્ઞાન, વિશ્વની પ્રત્યેક વસ્તુ... સર્વશાંતિઃ શાન્તિરેવ શાંતિઃ સુધી ઑમ શાંતિઃ, શાંતિઃ સિવાય બીજી વાત કરતા નથી! સારું છે. વિશ્વશાંતિ હોવી જોઈ, પણ એક પ્રશ્ન મને હંમેશા સતાવતો રહ્યો છે.

વિશ્વમાં અશાંતિ કરનારા સામ્રાજ્યવાદી દેશોની પ્રજાઓ જ શા માટે મહાન થાય છે? જે લડતા રહ્યા છે, ફેલાતા રહ્યા છે, જીવતા રહ્યા છે, બીજા પ્રદેશો અને પ્રજાઓને પોતાના અંકુશમાં રાખી શક્યા છે તે લોકો જ, એ જાતિઓ જ કેમ શ્રેષ્ઠ થઈ છે? સામ્રાજ્યવાદી પ્રજાઓ ખરેખર મહાન હોય છે? વિજય એક આત્મવિશ્વાસ, એક ગૌરવ, એક વનઅપમેનશિપ કે બહેતરિનની ભાવના જન્માવે છે? આપણા ઈતિહાસમાં આપણા સામ્રાજ્યવાદી, ઉપસંસ્થાનવાદી મૌર્ય અને ગુપ્ત વંશો, હર્ષવર્ધન, અકબર, કૃષ્ણદેવરાય કે રાજ રાજેન્દ્ર ચોલ કે રણજિત સિંહના કાલખંડો શા માટે આપણા સ્વર્ણયુગો હતા? જે સામ્રાજ્યવાદી અંગ્રેજ પ્રજા ગાતી હતી... રૂલ બ્રિટાનિયા, રૂલ ધ વેવ્ઝ... બ્રિટન્સ નેવર શેલ બી સ્લેવ્ઝ (રાજ કર બ્રિટાનિયા, સમુદ્રો પર રાજ કર... અંગ્રેજો ક્યારેય ગુલામ નહિ બને!) એ પ્રજાએ એના ઝંડા પૂરી પૃથ્વી પર ગાડી દીધા હતા, કેનેડાથી ઑસ્ટ્રેલિયા સુધી, અને સ્કોટલેન્ડથી ટેરા ડેલ ફ્યૂએગો કે કેપ ઑફ ગુડ હોપ સુધી.

દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધમાં 1941ની સાતમી ડિસેમ્બરે નાનકડા જાપાને પ્રવેશ કર્યો અને પછી? ઉત્તરમાં આલાસ્કા પર અટેક, પૂર્વમાં પેસિફિક મહાસાગરની પાર સેન ફ્રેન્સિસ્કોમાં સાઈરનો વાગતી શરૂ થઈ ગઈ. દક્ષિણમાં ઑસ્ટ્રેલિયાના ડાર્વિન નગર પર ફેબ્રુઆરી 19, 1942ને દિવસે બૉમ્બમારો. મે, 1, 1942 – જાપાનીઓ બ્રહ્મદેશનું માંડલે જીતે છે. (બંગલાદેશના) કોક્ષ બાઝાર, નારાયણગંજ અને કોલકત્તા પર બૉમ્બવર્ષા. ચીનમાં નાનકિંગ પડે છે. પૃથ્વીના ગોળા પર જાપાનની વિજયસીમાઓ જોઈએ છીએ ત્યારે ખ્યાલ આવે છે કે માત્ર છ મહિનામાં જાપાન પૂરી પૃથ્વીના સાતમા ભાગનું માલિક બની ગયું હતું ! એની સામે માત્ર ચાર જ અવરોધો ચાર દિશાઓમાં ઊભા હતા : અમેરિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા, હિંદુસ્તાન, પશ્ચિમમાં ચીન હતું.

અને એ જ જાપાન છે, છ મહિનામાં સાતમા ભાગની પૃથ્વી જીતી જનારું જાપાન, દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધમાં ધરાશાયી થઈ ગયેલું સામ્રાજ્યવાદી જાપાન, આજે વિશ્વમાં લગભગ પ્રથમ નંબરે છે. સામ્રાજ્યવાદી પ્રસ્તારે જાપાની પ્રજાને અક અજેય મનોબળ આપ્યું છે? સામ્રાજ્યવાદ ગુરુતાગ્રંથિ પેદા કરે છે?

આપણે પાકિસ્તાનને પીટી નાખ્યું પણ એવા ચિકનદિલ છીએ એ વિજયોની સ્મૃતિરૂપે મુંબઈના સમુદ્રમાં એક પાકિસ્તાની જહાજ કે દિલ્હીના કેનોટ સર્કસ પર એક પેટન ટેક પણ ઊભી રાખી નથી. લંડનની થેમ્સ નદીની વચ્ચે મેં એક જર્મન જહાજ જોયું છે, જે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની યાદરૂપે ઈંગ્લંડે હજી સુધી પકડી રાખ્યું છે.

સોવિયેત રશિયામાં તો જર્મન ફાસિસ્ટોને હરાવી નાખવાની યાદરૂપે આખા દેશમાં, લગભગ દરેક પ્રમુખ નગરમાં સ્મૃતિચિહ્નો છે. લેનિનગ્રાદમાં તો રસ્તાઓની દીવાલો પર જર્મન ગોળીઓનાં કાણાં પણ સાચવી રાખ્યાં છે. પેરિસમાં આર્ક દ ત્રાયમ્ફ એ નેપોલિયનની વિજયકમાન છે અને ત્યાં ઊભો રહીને ફ્રેન્ચ બાળક વાંચે છે, એ ખોદેલા અક્ષરો, ફ્રાન્સની અભૂતપૂર્વ જાહોજલાલ તવારીખ... એમનો સમ્રાટ નેપોલિયન ફ્રાન્સ માટે શું શું જીત્યો હતો? એ સૂચિમાંથી કેટલાક નામો મેં ત્યાં ઊભા રહીને લખી લીધાં હતાં – ડાન્યુબ, હેલ્વેશી (સ્વિત્ઝર્લેન્ડ), ઓલ્પસ, ઈટલી, રોમ, નેપલ્સ, આર્દેનિસ, રહાઈન, હોલડ, હેનોવર, ડેલ્મેમિક, ઈજિપ્ત, એસ્પાન્યાસ (સ્પેન), પોર્તુગાલ, અન્દલુસી, કાતાલોન, મીદી, બુલો, પીરીનીઝ... આ સિવાયનાં નામો સમાજાયાં નહોતાં.

લંડનમાં ટ્રાફાલ્ગર સ્કવેરમાં હેવલોકનું બાવલું છે. નીચે લખ્યું છે કે એણે 1875માં હિંદુસ્તાનમાં બળવો શમાવ્યો હતો.

સામ્રાજ્યો આવતાં રહ્યાં છે. .સ. પૂર્વ 1450માં ઈજિપ્ત પરાકાષ્ઠાએ હતું. ઈસાપૂર્વ 3400માં શરૂ થયું, 30 અંશો અને 3000 વર્ષો ઈજિપ્ત ટક્યું, જે પિરામિડો અને સુએઝની નહેર મૂકી ગયું છે.

ઈસાપૂર્વ 660માં આસીરીઆ આવ્યું, કહેવાય છે કે રાણી સેમિરામીસે ભારત પર આક્રમણ કર્યું હતું. ઈસાપૂર્વ 500માં પર્શિયા, પશ્ચિમમાં ડાન્યુબ નદી, પૂર્વમાં સિંધુ નદી સુધી સમ્રાટ દરિયાવૂશ પ્રથમ ફેલાઈ ગયો હતો. ઈસાપૂર્વ 281માં કાર્થેજ, ઈસાપૂર્વ 323માં મેસીડોનીઆ. દુનિયા 32મે વર્ષે મલેરિયામાં મરી ગયેલા એલેક્ઝાન્ડરના નામથી આ સામ્રાજ્યને ઓળખે છે.

રોમનો જુલિયસ સીઝર આજે પણ ઈટાલીયનોને પ્રેરણા આપે છે. 2100 વર્ષો પછી. સીઝરે વીજળીની ઝડપથી ઇંગ્લંડથી તર્કુસ્તાન સુધી 800 શહેરો જીત્યાં હતાં અને 10 લાખ બંદીઓ પકડ્યા હતા. રોમન સામ્રાજ્ય ગયું, બાયઝેન્ટીઅમ ગયું અને ઈસ્લામની સલ્તનત આવી.

સ્પેનથી સિંધુ સુધી ઈસ્લામનું સામ્રાજ્ય ફેલાઈ ગયું. ઈતિહાસ પર વિજેતાઓ ફૂંકાતા ગયા છે, પણ મંગોલ ચંગેઝખાં બર્લિનથી બીજિંગ અને મોસ્કોથી સિંધુ સુધી ફૂંકાઈ ગયો. તેમુર આવ્યો, ઓટોમન તુર્ક સુલેમાન આવ્યો. અને સન 1458માં પોપ એલેક્ઝાન્ડર છઠ્ઠાએ વિશ્વના બે ભાગ કરી નાખ્યા.

આફ્રિકા અને પૂર્વ પોર્ટુગલ અપાયાં, સ્પેનને પશ્ચિમ વિશ્વ સોંપાયું (માત્ર બ્રાઝિલ પોર્ટુગલને મળ્યું). તોર્દેસિલાસમાં બાકાયદા આ વિશ્વ વિભાજનના કરાર થયા. આમાં ઇંગ્લંડ, ફ્રાંસ, હોલેન્ડ નહોતાં.

અને નેપોલિયન અને હિટલર. એમના સામ્રાજ્યવાદે એમની પ્રજાઓને લડવાની, સહેવાની, મહત્વાકાંક્ષાઓ સેવવાની એક રાક્ષસી તાકાત આપી એ સ્વીકારવું જ પડશે. નાનકડાં પરગણાંઓમાંથી નીકળેલાં ફ્રેન્ચ સૈનિકો મોસ્કોમાં પડાવ નાખી આવ્યા હતા.

જર્મન સૈનિક વરસતા બરફમાં મોસ્કો કે લેનિનગ્રાદના દરવાજા સુધી પહોંચ્યો હશે એ વીર જરૂર હશે... સીમા ઓળંગીને બીજી ધરતી પર રાષ્ટ્રધ્વજ લહેરાવતા, અને રાષ્ટ્રગીત ગાતાં ગાતાં કૂચ કરતી પ્રજાના સિપાહીઓની નસોમાં દોડતું ખૂન જરૂર જુદું હશે...

એ જર્મનો, એ ફ્રેન્ચો, એ જાપાનીઓ, એ અંગ્રેજો, એ અમેરિકનો, આજે પણ રણક્ષેત્ર હોય કે અર્થક્ષેત્ર હોય, એ પહેલો નંબર મેળવવા માટે ક્રૂરતા, યુયુત્સા, પુખ્તતા કંઈક જોઈએ છે. સર્વધર્મ સમભાવ કે ઑમ શાંતિઃ શાંતિઃ એ આપણને પ્રથમકક્ષ બનવા દીધા નથી.

આપણે સમર્થ સામ્રાજ્યવાદી ન બની શક્યા માટે આપણે નિર્વીર્ય સમાધાનવાદી બનતા ગયા? ઉત્તર દરેક પ્રજાએ દરેક કાળમાં પોતે શોધવો પડે છે.

ક્લોઝ અપ :

ઇંગ્લંડની રાણીને સંબોધન કરવાની પરંપરા પ્રમાણે લખાતું હતું : ટુ ધી ક્વીન્સ મોસ્ટ એક્સેલન્ટ મેજેસ્ટી...!

(ગુજરાત ટાઈમ્સ : મે 28, 2004)