પાંચ-દસ હજાર વર્ષો જૂના, 21મી સદીના શબ્દો : ઉપનિષદ

અને એ પછી અશ્વલના પુત્ર કૌશલ્યે પપ્પલાદ મિનને પ્રશ્ન પૂછ્યો : ભગવાન ! આ પ્રાણ ક્યાંથી ઉત્પન્ન થાય છે ?... અને પિપ્પલાદ મિનએ ઉત્તર આપ્યો : તું બહુ જ કિઠન પ્રશ્નો પૂછી રહ્યો છે, પણ તું મોટો બ્રહ્મવેત્તા છે એટલે હું તારા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપીશ. આ પ્રાણ આત્માથી ઉત્પન્ન થાય છે, જેવી રીતે મનુષ્યના શરીરમાંથી છાયા ઉત્પન્ન થાય છે.

આ બહુ જ પ્રખ્યાત પ્રશ્નોત્તરી પ્રશ્નોપિનષદમાં છે.

મુણ્ડકોપિનષદમાં એક સ્થળે કહેવાયું છે : અવદ્યાની મધ્યમાં રહેવાવાળા અને પોતાને ખૂબ જ બુદ્ધિમાન અ પંડિત માનનારા એ મૂઢ અથવા મૂર્ખ પુરુષો, એક આંધળો બીજા આંધળાને દોરી જાય એવી રીતે, પીડિત અને ચારે તરફ ભટકતા રહેનાર છે.

આજથી પાંચ-દસ હજાર વર્ષ પહેલાંની આ વાતો છે, પણ હિંદુ બુદ્ધિમત્તા કઈ ચરમસીમા પર એ યુગમાં પહોંચી ચૂકી હતી. એનાં આ પ્રમાણો છે. કઠોપનિષદમાં યમ નચિકેતાને કહે છે : મનુષ્યલોકમાં જે જે ભોગ દુર્લભ છે એ બધા જ ભોગો. તું સ્વચ્છંદતાપૂર્વક માગી લે, અહીં રથો અને વાદ્યવાજિંત્રો સાથે રમણીઓ છે. એવી સ્ત્રીઓ મનુષ્ય માટે છે. મારા દ્વારા અપાયેલી આ કામિનીઓ પાસે તું સેવા કરાવ, પણ હે નચિકેતા, તું મૃત્યુ વિશે પ્રશ્નો નહિ પૂછ !

આ જ શ્લોકના ભાષ્યરૂપે આદિ શંકરાચાર્યે લખ્યું છે : હે નચિકેતા ! મૃત્યુ પછી જીવરહે છે કે નહિ એવા કાગડાના દાંતોની પરીક્ષા કરવા જેવા મૃત્યુ સંબંધી પ્રશ્નો મને ન પૂછ...

હજારો વર્ષો પહેલાં નચિકેતા મૃત્યુના દેવતા યમરાજને ઉત્તર આપે છે : હે યમરાજ ! આ ભોગવિલાસ કાલે રહેશે કે નહિ એ પ્રકારના છે. આ પૂરું જીવન જ બહુ નાનું છે. તમારાં વાહનો અને તમારરાં નાચગાન તમારી પાસે જ રાખો... અને પછી નચિકેતા એક અદ્દભુત વાક્ય કહે છે : ‘ન વિત્તેન તર્પણીયો મનુષ્યો’ અર્થાત્ મનુષ્યને ધનથી તૃપ્ત નથી કરી શકાતો.

કેનોપનિષદમાં એક વાક્ય છે : વિરૂપોડપિ વિદ્યાવાન્બહુ શોભતે. અર્થ છે : વિદ્યાવન પુરૂષ બદસૂરત હોય તો પણ બહુ શોભે છે.

અને શ્વેતાશ્વતરોપનિષદમાં કદાચ એક શ્લોક જીવનનું પૂરું સત્ય સંક્ષેપમાં કહી જાય છે : તું ત્રી છે, તું પુરૂષ છે, તું જ કુમાર કે કુમારી છે, તું જ વૃદ્થ થઈને લાકડીને સહારે ચાલે છે અને તું જ પ્રપંચરૂપથી ઉત્પન્ન થયા બાદ અનેકરૂપ બની જાય છે.

ઉપનિષદોના એકેએક અક્ષરમાં અને એકેએક શબ્દમાં ગાંભીર્ય અ ગૂઢાર્થ છે. પ્રપંચ એટલે ? માણ્ડૂક્યોપનિષદમાં સમજાવ્યું છે : અભિવ્યિક્તની ક્રમશઃ ત્રણ અવસ્થાઓ છે, જાગ્રત, સ્વપ્ન અને સુષુપ્તિ। આ ત્રણના ભોગ પર સ્થૂળ, સૂક્ષ્મ અને આનંદ છે. આગળ વધારે સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું છે કે જાગ્રત અવસ્થામાં જીવ જમણી આંખમાં, સ્વપ્નની અવસ્થામાં ગળામાં અને સુષુપ્તિની અવસ્થામાં હૃદયમાં રહે છે. બસ, આનું નામ પ્રપંચ છે !

આ ઉપનિષદો વિશેની થોડી ઝલકો છે.

ઉપનિષદોને હું હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રોમાં શીર્ષસ્થ સ્થાને મૂકું છું. એક વિધાન એવું છે કે પ્રાયઃ 112 ઉપનિષદો પ્રસિદ્ધ હતાં, પણ આદ્ય શંકરાચાર્ય અને અન્ય આચાર્યોએ દસ-બાર ઉપનિષદો પર જ ભાષ્ય કે ટિપ્પણીઓ લખી છે માટે એ વધારે પ્રસિદ્ધ થયાં છે. કદાચ તથ્યની દ્રષ્ટિએ એ વધારે ઊંચી કક્ષાનાં છે. લગભગ બધાં જ ઉપનિષદો પ્રશ્નોત્તરીના રૂપમાં છે. કેનોપનિષદ એક જ છે, જેના પર શંકરાચાર્યે એક નહિ, બે ટીકાઓ લખી છે : એક પદભાષ્ય કહેવાય છે, બીજી વાક્યભાષ્ય છે.

આપણા પૂર્વજો કેવા ગહન અભ્યાસીઓ હતા એનું એક નાનું દ્રષ્ટાંત નોંધપાત્ર છે. કેનોપનિષદમાં શંકરભાષ્યમાં ઉક્તિ આવે છે : ‘ઈતિ સુશ્રૂમ પૂર્વેષામ્’ એટલે કે આ અમે પહેલાંના આચાર્યોને મોઢેથી સાંભળ્યું છે. શંકરાચાર્યે પદભાષ્યમાં આ સમજાવ્યું છે : આચાર્યોની ઉપદેશની પરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલું...! પણ વાક્યભાષ્યની બીજી ટીકામાં શંકરાચાર્યે લખ્યું છે : આવું કહીને એ આચાર્યોની અસ્વતંત્રતા બતાવી છે, જે તર્કનો વિરોધ કરવા માટે છે?

હિંદ તર્કશાસ્ત્ર અત્યંત વિકસિત હતું અ છાન્દોગ્યોપનિષદના સાતમા અધ્યાયમાં તર્કશાસ્ત્ર માટે એક શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે : વાકોવાક્ય ! ઉપનિષદો વાંચતાં એક બીજી વિશેષતા જે તરત જ ધ્યાન ખેંચે છે એ છે શબ્દોની વિપુલતા અને શબ્દોની સાર્થકતા. દરેક શબ્દનો એક ચોક્કસ અર્થ હોયછે, અને શબ્દના વિધાન પાછળ એ સંગીન તર્કશુદ્ધ અને આર્થિક (આપણે આજે છાપાંઓમાં વાપરીએ છીએ એ આર્થિક નહિ !) કારણ હોય છે. આજથી પાંચ-દસ હજાર વર્ષ પહેલાં ઉપનિષદોએ જે શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો છે એ જ શબ્દોનો આપણને 21મી સદીમાં પ્રયોગ કરવો પડશે. ઉપનિષદો શબ્દોને સમજવા માટે પમ અભ્યાસ કરવા યોગ્ય છે. હિંદુસ્તાનની અન્ય ભાષાઓની ખબર નથી, પણ ગુજરાતી ભાષામાં માત્ર ઉપનિષદોમાં વ્યવહાર થયેલા શબ્દો વિશે મુરારિદાસ હરિયાણી કે એમની કક્ષાના બાપુઓએ કંઈક કામ કરવું જોઈએ. જોકે મહાત્મા બાપુઓ રામાયણ, મહાભારત, ભાગવત વિશે પ્રવચનો આપતા ફરે છે, પણ ઉપનિષદો વિશે વ્યાખ્યાનો આપનારા બાવા-બાપુઓ ખાસ દેખાતા નથી, એ હકીકત છે. ઉપનિષદો જરાં અઘરાં પણ પડે છે.

ઉપનિષદોમાં દરેક ‘ક’ ‘ખ’ અને ‘ખ’ અને ‘હ’નો અર્થ હોય છે. બ્રહ્મ માટે ‘ક’ની સંજ્ઞાનો ઉપયોગ થતો હતો. ‘ખ’ સમસ્ત આકાશનું દ્યોતક હતું. ‘હ’નો સંબંધ ઈતિહાસ સાથે હતો.

ઈતિહાસ શબ્દ ‘ઈતિ હ આસ’ અથાવ આમ થયું પરથી આવે છે. ‘ખ’ અક્ષર સુખમાં છે. ‘સુ’ એટલે સારું, શોભિત અને ‘ખ’ એટલે આકાશ. વિશાળ આકાશમાં સ્વૈરવિહાર કરી શકો, સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય હોય અને ઊંચી ઉડાન ભરી શકાય, મુક્ત થઈ શકાય એ જ અંશતઃ સુખ છે. ‘ક’ બ્રહ્મના અર્થમાં છે. આપણે આજે કલા નામનો શબ્દ નિરંકુશ વાપરીએ છીએ એ ઉપનિષદમાં સમજાવ્યો છે. પ્રશ્નોપનિષદના છઠ્ઠા પ્રશ્નમાં સોળ કલાઓ ગણાવી છે : પ્રાણ, શ્રદ્ધા, આકાશ, વાયુ, તેજ, જલ, પૃથિવી, ઈન્દ્રિય, મન, અન્ન, વીર્ય, તપ, મંત્ર, કર્મ, લોક અને નામ. અહીં કલાની વ્યાખ્યા આપી છે : ‘કં બ્રહ્મ લીયતે આચ્છાદ્યતે યયા, સા કલા!’ અર્થ થાય છે જેના દ્વારા ‘ક’ (બ્રહ્મ) લીન (ઢાંક્યું છે) થાય છે એને કલા કહે છે. આ 16 વસ્તુઓ બ્રહ્મના પારમાર્થિક સ્વરૂપને ઢાંકે છે માટે કલા છે.

કલાનો આવો અભ્યાસ કલાને દર્શનની કક્ષાએ લઈ જાય છે.

કલા શબ્દ બધાને ખબર છે, પણ ‘કલિલ’ એટલે ? આ શબ્દે ઉપનિષદના ભાષ્યકારોમાં થોડી ચર્ચા જન્માવી હતી, શંકરાચાર્ય અને એમના પૂર્વના ભાષ્યકારોમાં પણ. મૂળ શ્લોક શ્વેતાશ્વતરોપનિષદમાં આ પ્રમાણે છે, અને એનો અર્થ સંસ્કૃત વાંચતાં પણ સમજાય એવો છે : સૂક્ષ્મીતિસૂક્ષ્મ કલિલસ્ય મધ્યે વિશ્વસ્ય શ્રષ્ટારમનેક રૂપમ્... વિશ્વરવૈંક પરિવેષ્ટિતારં જ્ઞાત્વા શિવશાન્તિમત્યન્તમેતિ. આનો સીધો અર્થ સૂક્ષ્મથી સૂક્ષ્મ, અવિદ્યમાં સ્થિત, વિશ્વના સ્રષ્ટા અનેકરૂપ અને સંસારને એકમાત્ર ભોગપ્રદાન કરનારા શિવને મળીને/જાણીને જીવ પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે.

કેટલાક ટીકાકારોએ કલિલસ્ય મધ્યે એટલે અજ્ઞાનની મધ્યમાં, અવિદ્યાની મધ્યમાં, તમસ કે અંધકારની મધ્યમાં એવા અર્થો કર્યા છે. ઉપર જે અર્થ આપ્યો છે એ શંકરાચાર્યનો છે, પણ શંકરાનંદની વ્યાખ્યા જુદી છે, જે હવે સ્વીકૃત છે : સ્ત્રીની રજથી મળેલું પુરૂષનું વીર્ય થોડા સમય સુધી સ્થિર રહે છે, આ સ્થિતિને ‘કલિલ’ કહેવાય છે. (‘નારીવીયણ સંગત પૌરુષ વીર્ય મલ્પકાલસ્થંકલિલમિત્યુચ્યતે’.) આનો બીજો પણ એક બૃહદ અર્થ કરવામાં આવ્યો છે : જગતની રચના કરવાવાળા પાણીના પરપોટાની પૂર્વાવસ્થાને કલિલ અથવા ફીણવાળું પાણી કહેવામાં આવે છે.

ઉપનિષદમાં જીવન વિશે, મૃત્યુ વિશે, અનાદિની પહેલાં અને અનંતની પછી વિશેના પ્રશ્નો છે. મનુષ્યનું મસ્તક કઈ સીમા સુધી વિચાર કરી શકે છે એનું ઉપનિષદો પ્રમાણ છે, આમાં અસ્તિત્વ છે, અને મન-અસ્તિત્વ છે. અવસાન શું છે શ્વોતાશ્વતરોપનિષદ કહે છે : વિસ્તારની સમાપ્તિ ! મન શું છે? તેત્તિરીઓપનિષદ કહે છે : જેના દ્વારા જીવન મનન કરે છે એ અંતઃકરણ જ મન છે. કીર્તિ અને યશ શું છે? છાન્દોગ્યોપનિષદ કહે છે : કીર્તિ પ્રત્યક્ષ પ્રશંસા છે, યશ પરોક્ષ પ્રશંસા છે.

અને અપવાદ ? દોરડું જોઈને સર્પની ભ્રાંતિ થાય એ અધ્યારોપ છે, પણ કલ્પિત સર્પ પરથી દોરડાનું ભાન થાય એ અપવાદ છે. આ અત્યંત કઠિન વિષય છે. શંકરાચાર્ય લખે છે : નિષ્પ્રપંચને પ્રપંચિત કહી શકાય છે. અધ્યારોપ અને અપવાદ દ્વારા ! નિષ્પ્રપંચ બ્રહ્મમાં માયાનો આરોપ પ્રપંચ જન્માવે છે, અને પ્રપંચના અપવાદ દ્વારા શુદ્ધ બ્રહ્મનો સાક્ષાત્કાર કરાવી શકાય છે.

ક્લોઝ અપ :

સોડહં ભગવો મન્ત્રવિદેવાસ્મિ નાત્મવિચ્છૃતં... નારદ

નારદ (સનતકુમારને) ભગવાન ! હું માત્ર શાસ્ત્રજ્ઞ છું, આત્મજ્ઞ નથી.

છાન્દોગ્યોપનિષદ : અધ્યાય : 7, ખંડ : 1, શ્લોક 3

(ગુજરાત ટાઈમ્સ : ફેબ્રુઆરી 23, 2001)