જિંદગીની કિતાબ લખવાનું જોમ આજના માનવીને આપતા ભગવાન કૌટિલ્ય

કભી કભી મૌત ભી જબ એક કિતાબ લિખતી હૈ

તો જિંદગી સે એક ભૂમિકા લિખવાને કે લિયે આતી હૈ...

વહ જબ બોધિ વૃક્ષ સે ગુજરી થી

બુદ્ધ કબ આંખ ખોલેંગે યહી દેખતી

પેડ કે પત્તે કી તરહ વહ કાંપતી રહી

ફિર ઉસને હવાઓ કા કાગજ સામને રખા તો

બુદ્ધને કરુણા કી ગાથા કહી થી

ઉસને જબ કૃષ્ણ કી બાંસુરી સુની તો એક પેડ કે પીછે ખડી

ગોપિયોં કી રાસલીલા દેખતી રહી કૃષ્ણ કે રથ કી લગામ પકડી

ઔર જબ હવાઓં કા કાગજ સામને રખા

તો કૃષ્ણને હંસકર ગીતા સુનાઈ થી

મૌત કી કંઈ કાલી કિતાબે હૈ પર ચાંદ-સૂરજ કી રોશની જૈસી

કંઈ ભૂમિકા એ હૈ જો હમારા મરણ-મિટ્ટીવાલો કો ખજાના હૈ

- અમૃતા પ્રીતમ

વિન્સેન્ટ સ્મિથ લખે છે કે, હિંદુસ્તાનમાં 2311 વર્ષ પહેલાં આવું શ્રેષ્ઠ કારોબારવાળું અને વેલ ઓર્ગેનાઈઝડ શહેરોવાળું કેળવાયેલું રાજ હોઈ શકે તેની કોઈને કલ્પના જ ન આવે.

ભગવાન કૌટિલ્ય? હા, કનૈયાલાલ મુનશીની એક નવલકથામાં ચાણક્ય ઉર્ફે વિષ્ણુગુપ્ત ઉર્ફે કૌટિલ્યને 'ભગવાન કૌટિલ્ય' કહ્યા છે. 1947-48માં અમારે મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ફર્સ્ટ યર કોમર્સના ગુજરાતી પાઠ્ય પુસ્તક તરીકે ભગવાન કૌટિલ્યની નવલકથા ચાલતી. આજે 21મી સદીમાં ભારત અને વિદેશના લેખકો તેમજ પ્રકાશકો ચાણક્યનીતિ વિશે પુસ્તકો પ્રગટ કરવામાં જાણે ભોગ ખાઈને પાછળ પડ્યા છે, તો શું કામ મારા વાચકો કૌટિલ્ય અને ખાસ તો તેની ચાણક્યનીતિ વિશે ન જાણે?

મને સૌથી આધારભૂત અને પ્રેરક વાત ગુજરાતી વિશ્વકોશના પાંચમાં ખંડમાંથી મળી. વિકિપીડિયા પાસે કોઈ ખાસ માહિતી જ નહોતી. દશરથભાઈ વેદિયા અને એચ.જી.શાસ્ત્રીએ કૌટિલ્યની ટૂંકી જીવનગાથા લખી છે તે યુવાપેઢી કે તેમના માતાપિતા વાંચી જાય પરંતુ ભલે માત્ર બેંતાલીસ લીટી જ લખી હોય પણ એનસાઈક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકાની કૌટિલ્યની ટૂંકી ગાથા પણ મજેદાર છે.

પ્રથમ આપણે વિશ્વકોશને જોઈએ.

'કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર' નામનો રાજનીતિ વિશેનો ગ્રંથ વિશ્વમાં પોલિટિક્સ વિશેના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં નંબર ધરાવે છે. ચાણક્યએ તેના પિતાના નામ પરથી 'ચાણક્યનું અપત્ય' (અપત્ય એટલે સંતાન) પડ્યું હશે. બુંદેલખંડના નાગૌદાનગર નજીક ચણક ગામના નિવાસી હોવાથી ચાણક્ય કહેવાયા તેવોય મત છે. હકીકતમાં તેઓ કુટલ ગોત્રમાં જન્મ્યા હોવાથી કૌટિલ્ય કહેવાયા. તે મત અને અર્થ બિલકુલ સાચો નથી (!?) ચાણક્યે ઉપદેશેલી રાજનીતિ નૈતિકતા વગરની કે કુટિલ નહોતી! શુદ્ધ હેતુ કે શુદ્ધ સાધ્યને કરવા માટેનો થોડોક વાંક માર્ગ પણ તેણે ચીંધ્યો છે. કૌટિલ્ય બ્રાહ્મણ હતા.

વધુ ભણવા તક્ષશિલા વિદ્યાપીઠ ગયા અને ત્યાં વેદશાસ્ત્રો અને રાજનીતિ શાસ્ત્રનો ખાસ અભ્યાસ કર્યો. પછી તે આચાર્ય બન્યા. ત્યારનો સમય રાજકીય ઊથલપાથલનો (21મી સદી જેવો) હતો. ભારતમાં અનેક સ્વતંત્ર રાજ્યો અને ગણતંત્રો હતાં. સંકુચિત અને લોભી વૃત્તિ થકી બધા રાજા વેરવિખેર હતા. એ સમયે ગ્રીસનો સિકંદર ભારત આવી પહોંચેલો.'

'તક્ષશિલામાં આરાધ્ય બનેલા કૌટિલ્યએ ચારેકોર સિકંદરનો ભય લાગવા લાગ્યો છે તે જોયું, તે તેને ગમ્યું નહીં. એ ભય નિવારવા વિદ્યાર્થીઓ તેમ જ જનતાને કૌટિલ્યએ જાગૃત કર્યા. દેશભક્તોનું સંગઠન કર્યું. એક બ્રાહ્મણ આચાર્ય આમ લડવૈયો બન્યો.'

તે સમયના ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય નામના મગધના રાજપુત્રની દોરવણીમાં સૌને એકત્રિત કર્યા. બધાં રાજ્યો સંગઠિત થયા. મગધનું એક વિસ્તૃત બળવાન સામ્રાજ્ય ઊભું કર્યું. સરદાર પટેલ 20મી સદીના કૌટિલ્ય ગણાય છે તે કેટલું બધું યથાર્થ છે ! આ એક વિદ્વાન બ્રાહ્મણ તેની વિદ્વત્તાના બળે અને સરદાર પટેલની ઢબે આખા ભારતવર્ષને સંગઠિત કરે છે અને જાણે કવિ દિનકરની કવિતા ગાતા હોય તેમ લલકાર તેમણે કર્યો.

માત્ર મનુષ્ય નહી ઈશ પુત્ર હૂં મેં

મેરી કલ્પના કી જીભ મેં ધાર હોતી હૈ

બાણ હી હોતે વિચારોં કે નહીં કેવલ

સ્વપ્ન કે ભી હાથ મેં તલવાર હોતી હૈ

આદમી કા સ્વપ્ન? હૈ વહ બુલબુલા જલ કા?

આજ બનતા ઔર કલ ફિર ફૂટ જાતા હૈ?

કિન્તુ તો ભી ધન્ય, ઠહરા આદમી હી તો

બુલબુલો સે ખેલતા જીવન કવિતા બનાતા હૈ!

કવિ દિનકરની કવિતાનો આવો સ્પિરિટ કૌટિલ્યમાં હતો. તેમનાં સ્વપ્નને અને કલ્પનાને પોતાની વિદ્યા, કુટિલ નીતિ અને એક રાજાનો સંગાથ લઈને હિંદુસ્તાનને જગાડ્યું. હિંદુસ્તાન આખાનું પ્રાણવાન જીવન-કાવ્ય જાણે રચ્યું.

આપણે એનસાઈક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકાએ લખેલી ટૂંકી જીવનગાથા જોઈએ. 2311 વર્ષ પહેલાં કૌટિલ્ય ઉર્ફે ચાણક્ય ઉર્ફે વિષ્ણુગુપ્ત નામનો એક હિંદુ રાજપુરુષ થઈ ગયો. આ માનવે એક ક્લાસિકલ ગ્રંથ લખ્યો તે ભલે અર્થશાસ્ત્ર કહેવાય, પણ તેમાં અનેક પ્રકારની વિદ્યા છે.

1929માં તેમના સંસ્કૃત ગ્રંથનો (અર્થશાસ્ત્ર) અંગ્રેજી અનુવાદ થયો અને એક જ વર્ષમાં 3 આવૃત્તિ થઈ ગઈ. તેમના આ ગ્રંથમાં માનવની મિલકતો, રાજકારણ, ભૌતિક સફળતા અને અર્થશાસ્ત્ર વિશે લખ્યું છે. કૌટિલ્યએ જે રાજનીતિ બતાવી તેને કારણે મૌર્ય શાસનમાં છેક સમ્રાટ અશોક સુધી તેને મોડેલરૂપે અપનાવાઈ હતી.

વીલ ડુરો નામના ફિલસૂફે લખેલા 11 દળદાર ગ્રંથોનું નામ છે 'અવર ઓરિએન્ટલ હેરિટેજ.' આ ગ્રંથના પ્રથમ ભાગમાં જ ('ધ સ્ટોરી ઑફ સિવિલાઈઝેશન') કૌટિલ્ય વિશે વીલ ડુરોએ લખ્યું છે. આ ગ્રંથના સોળમા પ્રકરણમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સામ્રાજ્ય વિશે લખ્યું છે.

વીલ ડુરોએ કૌટિલ્યના જીવન વિશે લખ્યું તેમાં જાણે કૌટિલ્યે સ્વામી વિવેકાનંદના કાવ્યમાંથી પ્રેરણા લીધી હોય તેવી વાત છે.

પ્રચંડ આવેગ અગાધ દુઃખના

આ ઊભરાતા દરિયા મહીં

ફેંકાવું લોઢો (મોજાં) અહીંથી તહીં

દુઃખો રહ્યાં સુખના સ્વપ્નમાં કદી

અહીં જિંદગી તે બસ મોત જીવતું

ને મૃત્યુનું તો ફરી ચક્ર ચાલતું

અનાદિને અંત વિના પ્રચંડ

દુઃખો સુખોનાં જહીં નિત્ય દ્વંદ્વ...

વીલ ડુરોએ કૌટિલ્ય વિશે આ કવિતાને મૂર્તરૂપ દેતા હોય તેમ લખ્યું છે. 'ચંદ્રગુપ્ત એક ક્ષત્રિય રાજા હતો. તેને નંદકુળના રાજાએ મગધના રાજમાંથી ફેંકી દીધો. ચંદ્રગુપ્તની છુપાયેલી શક્તિઓ જોઈને કૌટિલ્ય તેની ભેરે ચઢ્યા. ત્યાં સુધી હિંદુસ્તાન રાજાઓના અંદરોઅંદરના દ્વેષથી પીડાતું હતું.'

પ્રજા દુઃખી હતી એટલે કૌટિલ્ય ફ્રેંચ રાજપુરુષ મેકિયાવેલીની ઢબના સલાહકાર બન્યા અને મગધનું આખું સામ્રાજ્ય પાછું મેળવ્યું. હિંદુસ્તાનની પ્રજા માટેનાં સુખનાં દ્વાર ખૂલ્યાં. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અને ખાસ તો તક્ષશિલાની ગાથા તો મજેદાર છે પણ તક્ષશિલા વિશે પછીથી, 'ચંદ્રગુપ્તના સાચા સલાહકર મૂલ્ય સમજતા હતા પરંતુ તે માટે સાવ બબૂચક કહેવાય તેવા ઢીલાઢાલા પુસ્તકિયા 'ધર્મિષ્ઠ' નહોતા. તેમણે જ મગધમાં નકામા રાજા સામે બળવો કરાવ્યો. યુવાનોને પ્રેરણા આપી.

જે કોઈ સામે થાય તેને ખતમ કર્યા. તેમનું અનસ્ક્રૂપલસ વિઝડમ કોઈને ગાંઠ્યા વગરનું ડહાપણ રાજા ચંદ્રગુપ્તને કામ લાગ્યું. વીલ ડુરોની ભાષામાં વિથ કૌટિલ્ય હેલ્પ 'ચંદ્રગુપ્ત મેઈડ હિઝ ગવર્નમેન્ટ ધ મોસ્ટ પાવરફુલ ધેન એક્ઝિસ્ટિંગ ઈન ધ વર્લ્ડ.' કેવું જબ્બર પ્રમાણપત્ર! કૌટિલ્યની રાજનીતિ થકી જ ચંદ્રગુપ્તનો ડંકો જગતભરમાં વાગી ગયો. કૌટિલ્ય ઘણી વખત દ્રોહી પણ પુરવાર થતા, પરંતુ રાજા પ્રત્યે કદી જ દ્રોહી થયા નહીં, જ્યારે રાષ્ટ્રનું, પ્રજાનું કે રાજાનું હિત હોય તો મિત્ર દ્રોહ કે પતિ કે પત્ની દ્રોહ કરવામાં વાંધો નથી તેમ કહેતા.

વીલ ડુરો લખે છે કે, 'દેશમાંથી હકાલપટ્ટી થઈ હોય, અમુક વખતે પરાજય સહન કરવો પડ્યો હોય, મરણના ભયવાળું સાહસ હોય, રાજકારણની ગૂંચો હોય, કોઈને પતાવી દેવાનો હોય ત્યારે તે ઠંડા કલેજેથી વર્તતા. અરે ખાસ, વિજય વખતે તેમને કોઈ જ ગુમાન કે ચહેરા પર કોઈ વધુ પડતા હર્ષની લકીર પણ દેખાતી નહીં.'

કૌટિલ્યે સૌથી મોટું કામ એ કર્યું કે રાજનીતિની ફોર્મ્યુલા તેમણે સંસ્કૃત ભાષામાં લખી તે અર્થશાસ્ત્રની આજે કરોડો નકલો અનેક ભાષામાં જગતભરમાં વેચાય છે. વિન્સેન્ટ સ્મિથ લખે છે કે હિંદુસ્તાન જેવા દેશમાં 2311 વર્ષ પહેલાં આવું શ્રેષ્ઠ કારોબારવાળું અને વેલ ઓર્ગેનાઈઝડ શહેરોવાળું સ્વચ્છ, સુંદર કેળવાયેલું રાજ હોઈ શકે તેની કોઈને કલ્પના જ ન આવે.

ચાણક્યના દીવાનપદ હેઠળ ઉદ્યોગોનું નિયંત્રણ થતું. દેશમાં અજાણ્યો આવે તેના રેકોર્ડ રખાતા. 30 જેટલા ધુરંધરોનાં કમિશનો બનાવેલાં. દરેક કમિશન જુદી જુદી કામગીરી નિષ્ઠાથી બજાવતા, જન્મમરણ નોંધાતા, અમુક ચીજોમાં ભાવનુંય નિયંત્રણ થતું. અરે વજનનાં કાટલાં પણ નિયમિત તપાસાતાં ! દરેક વેચાણ ઉપર માત્ર 10 ટકા સરખો વેરો લેવાતો. તે વેરો તમામ નાગરિક પ્રામાણિકતાથી ભરતા. એ જમાનામાં ગ્રામપંચાયતો હતી જ. દુષ્કાળની અગમચેતી તરીકે ધાનના કોઠાર રખાતા. જ્યારે પણ અર્થતંત્રમાં મંદી નડે તેને રાજા તરફથી મદદ મળતી. આ બધું કૌટિલ્યને આભારી છે.