દેવદાસનો આત્મહનનનો પ્રેમ

હુશ્ન સે દિલ લગા કે હસ્તી કી

હર ઘડી હમને આતશી કી હૈ

- અનામી

ન શિકવા હૈ કોઈ ન શિકાયત

સલામત રહે તૂ

મેરી યહ દુઆ હૈ.

બહુત હી કઠિન હૈ

મહોબત કી રાહેં

જરા બચકે ચલના

જમાના બૂરા હૈ

મુકદ્દર કી રાહોં અબ

બદલી હુઈ હૈ

કોઈ બૂઝ રહા હૈ

કોઈ જલ રહા હૈ.

યહ સબ ગરદીશેં હે

નસીબોં કે પ્યારે

ન મેરી ખતા હૈ

ન તેરી ખતા હૈ

- ફિલ્મ : અમર

આજથી 2045 વર્ષ પહેલાં બરાબર 20 માર્ચે જેન્યુઅલ રોમેન્ટિક કવિ અને રોમન ફિલસૂફ ટ્યુબિલિયસ ઑવિડસ નાસો જે માત્ર ઑવિડના ટૂંકા નામે આલેખાયા હતા તેમણે પ્રેમમાં પડવાની અને પ્રેમમાં પાડવાની કળા વિષે ત્રણ પુસ્તકો લખ્યાં હતાં. Ars Amoria – A manual of seduction and intrigue for the man નામના પુસ્તકમાં કવિ ઑવિડે, પુરુષોએ પરણેલી સ્ત્રીને કેમ આકર્ષવી તેની કળા શીખવી હતી. બે પ્રેમનાં પુસ્તકો પુરુષો માટે લખ્યા પછી ત્રીજું પુસ્તક સ્ત્રીઓ માટે લખતા હતા. કારણકે તે જમાનામાં ઈટાલીમાં સ્ત્રીઓની જબ્બર ડિમાન્ડ થઈ કે પરણેલી કે કુંવારી સ્ત્રીઓએ પરણેલા પુરુષને પ્રેમમાં કેમ પાડવો તેની કળા શીખવતું પુસ્તક લખો.

પરંતુ આ પુસ્તક લખે તે પહેલાં રોમન શહેનશાહે તેને તડીપાર કરેલા કારણકે ઑવિડ પાદશાહની પરણેલી પૌત્રી સાથે આડા સંબંધમાં ઊતરેલો. આ બે હજાર વર્ષ પહેલાંના ગ્રેટેસ્ટ કવિની પ્રેમકવિતાઓ કવિ ગેટે અને શેક્સપિયર વિદ્યાર્થી હતા ત્યારે પ્રેરણા માટે વાંચવાનું કહેવામાં આવતું. કવિનાં પુસ્તકો જે આડા સંબંધને ઉત્તેજના આપતાં હતાં તે પુસ્તકોને તે જમાનાના શહેનશાહ ઓગસ્ટસે તમામ લાઈબ્રેરીમાંથી નષ્ટ કર્યાં છતાં ઓવિડનાં રોમેન્ટિક પુસ્તકો આજેય વંચાય છે. સ્ત્રીઓને તે સલાહ આપતા કે પુરુષ ઉપર તમે આશિક છો તે દેખાવા દેશો નહીં, નહીંતર પુરુષ તમારું શોષણ કરશે. સૌ પ્રથમ તો તમારા મનપસંદ પુરુષ ઉપર તમે લટ્ટુ છો તેની જલદીથી જાણ થવા ન દો. એ પુરુષ તમને પ્રેમપત્રો લખતો થાય અને કવિતાઓ લખતો થાય ત્યારે દાણો દબાયો છે તેમ જાણો, પરંતુ એ વખતે તમે પુરુષને જીતી લીધો હોય તે પછી એ પ્રેમ ટકી રહેશે જ તે નક્કી નથી. ઑવિડ કહેતો કે love is tricty God. 2045 વર્ષ પહેલાં એ સાચું હતું તે આજેય સાચું છે. પ્રેમ એ પ્રવંચક, પ્રવાચક, છલના કરનારો ઈશ્વર છે, પરંતુ એનો અર્થ એમ નથી કે પ્રેમ કરવાનું છોડી દેવું.

સંજય લીલા ભણસાળી આજે નતાશા સિંઘના યુગમાં પાછી ‘દેવદાસ’ની ફિલ્મ બનાવી ચૂક્યા છે. નતાશા સિંઘની બહેનપણીઓ તેને ઈનક્યોરેબલ રોમેન્ટિક્સ કહે છે. આરબ લોહીવાળી નતાશા સિંઘ નટવરસિંહ જેવા ક્ષત્રિયના પુત્રની સાથે પ્રેમમાં પડી. ભાગીને પરણ્યા પછી નવી દિલ્હીના પ્રોમીસ્ક્યુઅસ – છૂટછાટવાળા વાતાવરણમાં તેનો રોમેન્ટિક સ્વભાવ છોડી શકી નહિ, તેથી દસ વર્ષે નતાશા સિંઘે પ્રેમના નશામાં જાન ગુમાવ્યો છે. આજના જમાનામાં બે સ્ત્રીઓ એક જ દેવદાસને વળગી રહે તે માનવા કોઈ તૈયાર નથી. કમલાદાસ અને શોરમા ડે જેવી હિંમતવાન રોમેન્ટિક યુવતીઓ તેમના રોમેન્ટિક જીવનને પ્રગટ કરે છે પણ અપ્રગટ રીતે દેવદાસને ભૂ પાય તેવી સિરિયલ લવર્સ રાખનારી સ્ત્રીઓ આજનાં સમાજમાં ઠેર ઠેર છે. દેવદાસ જવા દારૂડિયાને ખુશ કરવા બબ્બે સ્ત્રીઓ જીવન બરબાદ કરે તેને આજની સ્ત્રી શીયર વેસ્ટ ઑફ ઈનોશન્સ કરશે. તાજેતરમાં થોમસ કાર્લાઈલ અને જેન કાર્લાઈલ નામના એક સાહિત્યકાર યુગલને લગ્નકથા પ્રગટ થઈ છે. (Thomas & Jane Carlyle Portrait of a marriag – લેખિકા રોઝમેરી એશટન છે.) એમાં લખ્યું છે કે જેન કાર્લાઈલ આવા તરંગી માણસને કેમ પરણી તે જ એક કોયડો છે. જેન 19 વર્ષની હતી. જૈન એક સમૃદ્ધ ડૉક્ટરની પુત્રી હતી. ત્યારે થોમસ કાર્લાઈલ એક અર્ધશિક્ષિત ખેડૂતનો પુત્ર હતો. જેને જખ મારીને પરણવું પડ્યું. જેનને કાર્લાઈલના મિત્ર એડવર્ડ ઇરવિંગનું આકર્ષણ હતું પણ ઈરવિંગે પ્રેમનો પ્રતિભાવ ન આપ્યો ત્યારે તે શોમસ કાર્લાઈલને પરણી ગઈ, પછી પોતાના રોમેન્ટિક સ્વભાવને પતિને ભોગે જીવતો રાખ્યો.

લંડનના “ઑબ્ઝર્વર” નામના પ્રતિષ્ઠિત દૈનિકમાં સામાજિક કટાર લખનારી લેખિકા બાર્બરા એલન લખે છે કે જે સિરિયલ લવર તરીકે પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા વધુ છે. કેટલાક મનોવિજ્ઞાનીઓ સ્ત્રીઓ માટે કહે છે કે “ફલાણી સ્ત્રી ઈનક્યોરેબલ રોમેન્ટિક છે.” બાર્બરા એલન આવા વાક્યનો સખત વિરોધ કરે છે. રોમેન્ટિક હોવું અને ક્યોરેબલ હોવું તે વિરોધાભાસી વાત છે. રોમેન્ટિક વ્યક્તિ રોમેન્ટિક જ રહે છે. તેણે શું કામ તેના સતત રોમાન્સમાં પડવાના સ્વભાવને જ કોઈ ખામી માનવી જોઈએ? બાર્બરા એલન કહે છે “પોતે ઈનક્યોરેબલ રોમેન્ટિક છે, મરતાં સુધી રહેવાની છું.”

કવિ ઑવિડ ઈટાલિયન પ્રેમી હતા. ઈટાલીમાં પ્રેમનાં પ્રકરણો સ્ત્રીઓ વધુ કરે છે. સ્ત્રીઓને પતિ ઉપરાંત ઘણા પ્રેમીઓ હોયછે. ઈટાલીની પીસા યુનિવર્સિટીના વિજ્ઞાનીઓએ પ્રેમ વિષે સાયન્ટિફિક સંશોધન કર્યું છે. તમે વિજ્ઞાની પાસે જઈને કહો કે “હું ફલાણી છોકર સાથે પ્રેમમાં છું.” વિજ્ઞાની પૂછે છે “ખરેખર પ્રેમમાં છો?” તમે એક જ સ્ત્રીને મરતાં સુધી વળગી રહેશો?” જો તમે “હા” કહો તો વિજ્ઞાની કહેશે, “તમે પ્રેમમાં નથી. તમે બ્લડ ટેસ્ટ લેવડાવો.” એ પછી બ્લડ સ્ટેટ લેવાય છે. જે સ્ત્રી કે પુરુષ “હું ઉત્કૃષ્ટ પ્રેમમાં છું.” તેમ કહે છે તેના લોહીના બાયોલૉજિકલ ટેસ્ટ લેવાય છે. તેમના મગજના કોષોનો નકશો કઢાય છે. પછી માલૂમ પડે કે તેમના લોહીનું બંધારણ અને મગજના કોષોનો પેટને ઓબ્સેસિવ-કમ્પલઝિવ ડિસઓર્ડરનાં વ્યાધિવાળાં દર્દો જેવો હોય છે, એટલે કે અમુક પ્રોટિનો અને રસાયણોની ખામીને કારણે આ વ્યક્તિ પ્રેમમાં હઠીલો અને અદમ્ય રીતે સતત પ્રેમ ઝંખનારી વ્યક્તિ રહે છે. જો તે કહે છે કે હું પ્રેમ કરનારી વ્યક્તિને જિંદગીભર વળગી રહીશ તો તે સાચો પ્રેમી નથી.

સ્ત્રી-પુરૂષની સમાનતા વધી છે એટલે દેવદાસ બે સ્ત્રીના પ્રેમમાં હોય તેમ એક સ્ત્રી બે, ત્રણ, ચાર પુરુષોના પ્રેમમાં એકસાથે કે ક્રમવાર રહી શકે છે. હવે તો રહે છે. હવેની સ્ત્રી લંડન, પીસા, રોમથી દિલ્હી સુધી એક જ દેવદાસના મોહમાં પડીને જિંદગીમાં પાયમાલ થવામાં માનતી નથી. 2045 વર્ષ પહેલાં કવિ ઑવિડ પણ આવું જ કહી ગયા હતા. તેમણે પુરુષને પ્રેમમાં પાજ્યા પછી પ્રેમમાં નિષ્ફળતા મળે તો શું કરવું તે માટેનું ચોથું પુસ્તક પણ લખેલું. નિષ્ફળ પ્રેમના ઈલાજો લખેલા. તેમાં એક લીટીનો ઈલાજ છે, “પ્રેમમાં નિષ્ફળ ગયા છો? ફરીવાર પ્રેમમાં પડો તે શ્રેષ્ઠ ઈલાજ છે! પ્રેમના આતિશને હર ઘડી જલતો રાખવો જરૂરી છે.”