હું અને મારો ઈશ્વર

આપણે ભરોસે આપણે હાલીએ,

હો ભેરુ મારા બળને બાહુમાં ભરી,

હૈયામાં હામ ધરી સાગરમોજાં રે ઝુકાવીએ

કોણ રે ડુબાડે વળી કોણ રે ઉગારે

કોણ લઈ જાય સામે પાર

એનો કરવૈયો કો આપણી બહાર નહીં

આપણે જ આપણા છીએ હો ભેરુ

પ્રહલાદ પારેખ

નાટકકાર-કવિ ઈબ્સને કહ્યું છે કે ‘જીવવું એ એક સંગ્રામ છે, રાક્ષસી સંયોગો સામે આથડીને લડવાનો સંગ્રામ છે એટલું જ નહીં, ઘણી વખત આપણા હૃદય સાથેનો પણ સંગ્રામ છે.’

લખવું અને સતત લખવું તેમ જ અખબારના બુદ્ધિમંત વાચકોની સરાણે ચઢીને પાર ઊતરવા લખવું એ પણ લેખકનો પોતાની જ જાત સાથે લેખાંજોખાં લેવાનો કપરો મહાવરો છે. જીવનના સંગ્રામની શરૂમાં બચપણમાં ઘણા દોસ્તો હોય છે. પછી તેને સાથી કહીએ છીએ. સાથી છૂટતા જાય છે. માતા, પિતા,ભાઈ અને મિત્રો તમામ મોટા થઈએ ત્યારે પ્રહલાદ પારેખની ઉપરની કવિતા સુધી પહોંચીએ ત્યાં સુધી આપણે ઘણા ‘ઈશ્વર’ પણ બદલ્યા હોય છે. બચપણમાં માતા-પિતા જ ઈશ્વર જેવાં હોય છે.

મારા બચપણમાં મારા વતનના ગામ ઝાંઝમેરમાં થિયોસૉફિસ્ટો આવતા. સર નિકોલસ રોરિક નામના ચિત્રકાર અને ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈનાં બહેન આવતાં. અમારી શાળામાં એની બેસન્ટે નક્કી કરેલી સર્વધર્મ સનાતન પૂજા થતી. એની લાંબી વિધિ વિવિધરંગી હતી એટલે છ વર્ષના બાળક તરીકે મજા આવતી. પણ એમાં સામે કોઈ ભગવાનનું ફોટું નહિ એટલે પૂજાથી કયા ભગવાન રીઝીને પ્રગટ થશે એની ગેરન્ટી ન હોતાં પૂજામાં બાળક તરીકે મજા ન આવતી.

એના કરતાં ગામના રામમંદિરે જઈએ, આરતી ટાણે નગારું કે ઝાલર વગાડવાની હોડ બકીએ, નગારાની દાંડીઓ હાથમાં આવે અને જોરજોરથી ઈશ્વરને ખુશ કરવા દાંડીઓ મારીએ. આરતી પછી ચરણામૃત લઈને ‘શ્રી રામચંદ્ર કૃપાળુ ભજ મન...’ ની સ્તુતિ ગાઈએ. અમારો આ ધર્મ અને અમારો ઈશ્વર. બહુ સાદી અને ખટખટ વગરની વાત હતી. મહુવા ભણવા જઈએ ત્યારે નૃસિંહજીના મંદિરમાં ‘શ્રીકૃષ્ણ શરણં મમ્’ ની ધૂન લેવાય. હાથની તાળીઓ એટલી જોરથી વગાડીએ કે હથેળી લાલચોળ થઈ જાય. હથેળી વધુ લાલ થાય એટલે ભક્તિ વધુ. એ જમાનામાં સંત તુકારામની ફિલ્મ આવે. એમાં તુકારામને ભક્તિની પરાકાષ્ઠામાં ભગવાનનાં દર્શન થાય. આ કચકડાના દેવનાં દર્શન અમારા માસૂમ મગજમાં જડાઈ જાય. ખૂબ તાળીઓ પાડીએ, પણ તુકારામ જેવાં નસીબ ક્યાંથી?

મુગ્ધાવસ્થામાંથી પુખ્ત વયના થઈ કૉલેજમાં આવીએ ત્યારે દર્શનની વાત મનમાંથી છૂટે અને દેશીવિદેશી દાર્શનિકો (ફિલોસૉફરો)નાં પુસ્તકો વાંચીએ. ‘ઑમ નમઃ શિવાય’ના મંત્ર કે ગાયત્રી મંત્રનું રટણ કરીને કે તાળીઓ પાડીને ભગવાનને હાજરાહજૂર કરવાની ચેષ્ટા છૂટી જાય. સ્વામી કેદારનાથજીનું પુસ્તક ‘વિવેક અને સાધના’ વાંચીએ એટલે આ ભગવાનનાં તુકારામ બ્રાન્ડનાં દર્શનની વાત સાવ બોગસ લાગે.

કેદારનાથજીએ મને સવારની પૂજા, મંત્રોના રટણ વગેરેની ઝંઝટમાંથી મુક્ત કર્યો. કેદારનાથજીનું પુસ્તક ‘વિવેક અને સાધના’ આજના કિશોરોએ વાંચવું જોઈએ. તદ્દન સરળ ભાષામાં છે. કેદારનાથજીએ મને આધ્યાત્મિક માર્ગે જવાનો રસ્તો બતાવ્યો. એ રસ્તાનો કોઈ ગુરુ નથી. આધ્યાત્મિક માર્ગે આપણે એકલાએ જ જવાનું છે. એ રસ્તાનો નકશો આપણે જ બનાવી લેવાનો છે. એ માર્ગે તમને લાંબે સુધી કોઈ ગુરુ લઈ જઈ શકે નહીં એ સત્ય સમજાયું. કેદારનાથજીએ અધૂરું છોડ્યું એ જિદુ કૃષ્ણમૂર્તિએ પૂરું કર્યું. જે. કૃષ્ણમૂર્તિએ કહ્યું કે, ‘તમારે જ તમારા ગુરુ બનવાનું છે. તમારાં દુઃખોથી ભાગો નહીં. દુઃખનું અવલોકન કરો, દુઃખ સાથે જીવો, વર્તમાન સાથે જીવો.’

કેદારનાથજીએ ગેરન્ટી આપેલી કે સંત તુકારામને ફિલ્મમાં કે કથામાં ભગવાન દર્શન દે એમ કોઈ ભગવાન આપણને દર્શન દેવા નવરા નથી. બી.કોમ. થઈ મરણતોલ રીતે બીમાર પડ્યો. ઉપચાર માટે ગાંધીજીના ઉરુલીકાંચનના નિસર્ગોપચાર આશ્રમમાં ગયો. ત્યારે જે. કૃષ્ણમૂર્તિનાં પુસ્તકોનો વધુ પરિચય ત્યાંના એક સેવકે મને કરાવ્યો. તેમણે કૃષ્ણમૂર્તિનાં પુસ્તકો મારી સામે ખડકી દીધાં. એ દરમિયાન હું આશ્રમમાં હતો ત્યારે 1956માં આચાર્ય રજનીશ ઉરુલીકાંચન આવ્યા. તેમણે કૃષ્ણમૂર્તિની ટીકા કરવા માંડી ત્યારે થોડો સમય મનમાં ગરબડ પેદા થઈ, પણ રજનીશનાં અત્યંત પ્રભાવશાળી પ્રવચનો, મેડિટેશનની અવનવી રીતો વગેરેનો અનુભવ કર્યા પછી મને આજે 47 વર્ષથી કૃષ્ણમૂર્તિ જ ઠીક લાગ્યા છે. રજનીશજી મારી બુદ્ધિને અપીલ કરે છે, પણ કૃષ્ણમૂર્તિ મને લટકતો રાખે છે અને સુખ માટે તમામ જવાબદારી મારા પર ઢોળને કોઈ સિસ્ટમ નથી બતાવતા એટલે એ કાંટાળો પંથ મને ગમે છે.

ઉપરાંત મને કાકા કાલેલકરની વાત સામાન્ય માનવી તરીકે શીરો ગળે ઊતરે એમ ગળે ઊતરે છે, ‘હે ઈશ્વર, તું મારી અંદર બેસીને જે આજ્ઞા કરે છે એ પ્રમાણે જ હું વર્તન કરું છું. પછડાઉં છું, પાછો કળ લઈને ઊભો થઈને પ્રેમ કરું છું. એ પછડાટમાં ઈશ્વરે મને આદેશ આપ્યો છે કે તારે માત્ર પ્રેમ કરતાં રહેવાનું, બાકીનું હું સંભાળી લઈશ. દરમિયાન કૃષ્ણમૂર્તિના જેવા જ વિચારોવાળા, પણ એકદમ અલ્લડ એવા ફિલસૂફ યુ.જી. કૃષ્ણમૂર્તિ મળ્યા. ફિલ્મી દુનિયાના ચેમ્પિયન મહેશ ભટ્ટે યુ.જી.ના ટૂંકા નામે ઓળખાતા આ બીજા સવાયા કૃષ્ણમૂર્તિનો પરિચય અને મુલાકાત કરાવ્યાં તેમણે તો મને ફિલસૂફીનું દૂધનું દૂધ અને પાણીનું પાણી કરી દીધું. કોઈ પણ ગુરુ કે વિચારશ્રેણી કે ફિલસૂફીનાં પુસ્તકોને ન માનો. તમે જ તમારા ફિલસૂફ બનો, મસ્ત રહો.’

ઈશ્વરની આજ્ઞા પ્રમાણે દરેકને પ્રેમ કરવાનું કાકા કાલેલકરે શીખવ્યું એ વાત સાથે મને ઈટાલિયન લેખક-કવિ પિરાન્ડેલો લુઈગીની વાત યાદ આવે છે. માર્થા અબ્બા નામની તેમનાથી 30 વર્ષ નાની પ્રેમિકાને લખેલા પાંચસો બાવન પ્રેમપત્રો લંડનમાં પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થયા. 1938માં નૉબેલ પ્રાઈઝ મેળવનારા આ કવિ 58 વર્ષની વયે દુઃખી દુઃખી હતા. પત્ની પાગલ હતી. પાગલખાનામાં દાખલ કરવી પડી ત્યારે માર્તા અબ્બા નામની સુંદરી તેમનાં નાટકોથી પ્રભાવિત થઈ તેમના પ્રેમમાં પડી. પિરાન્ડેલોને માર્થાએ કહ્યું, ‘આઈ લવ યુ.’ બસ, એટલું કહીને છૂ. એ પછી એ ત્રણ શબ્દોને આધારે પિરાન્ડેલો અબ્બાને પ્રેમ કરતા જ રહ્યા, પ્રેમપત્રો લખતા રહ્યા. અબ્બાનો કોઈ જવાબ નહીં. પ્રેમની અવગણના થતાં એના ઉઝરડાથી મળેલી પ્રેરણાથી તેઓ નાટકો લખતા રહ્યા. કેટલાક પ્રેમપત્રો પોસ્ટ કર્યા વગરના રહ્યા. મર્યા ત્યાં સુધી માર્થાએ પ્રેમનો પ્રતિધ્વનિ ન આપ્યો. એ પછી માર્થાએ 88 વર્ષની ઉંમરે પસ્તાવારૂપે પિરાન્ડેલોના પ્રેમપત્રો પ્રગટ કર્યા છે. અબ્બા કહે છે કે પિરાન્ડેલો જગતના પ્રેમીઓને અદ્દભુત રીતે પ્રેમની તરેહ સમજાવી ગયા છે. જાણે ઈશ્વર અંદ બેઠો આજ્ઞા કરે છે, ‘બસ, તું પ્રેમ કર. પ્રેમ કરવો એ જ તારો ધર્મ છે. બાકીનું હું સંભાળી લઈશ કે લટકતો રાખીશ.’