સ્મૃતિચિહ્ન

(વાર્તાકારઃ ઈશ્વર પેટલીકર)

બાપાની બધી સગવડ ખડે પગે બાને સાચવતાં રણછોડભાઈ જોતા ત્યારે એમને થતું કે દુર્વાસા જેવા બાપાને બા જ વેઠી શકે. પોતાની વહુથી કંઈ ભૂલ થઈ ગઈ હોય. બાપાને કૂડું પડી ગયું હોય અને એ એમના સ્વભાવ પ્રમાણે કંઈ આકરું વેણ બોલી ગયા હોય તો એ રડી પડતી. બા એનાં આંસુ લૂછતાં આશ્વાસન આપતી : 'એમના બોલ્યા સામું ન જોવું. મેં જોયું હોત તો આજ સુધી જીવતી પણ ન હોત. એ આકળા છે એટલું જ, બાકી ઘડી પછી દિલમાં કંઈ નહિ. સાસુ વહુ જાણે મા-દીકરી હોય તેમ એ આશ્વાસનથી વહુનો ઘા રૂઝાઈ જતો અને રણછોડભાઈને મલમપટ્ટો કરવાનો રહેતો નહિ.'

પરંતુ બા ગયાં એટલે રણછોડભાઈના પેટમાં ફાળ પડી કે હવે પોતાની સૂડી વચ્ચે સોપારી થશે. બાપાને કંઈ કહેવાશે નહિ, અને વહુ પહેલાં બા આગળ આંસુ સારતી તે હવે પોતાની સમક્ષ રાડ પાડશે. પરંતુ એમની એ બીક વહુએ ખોટી પાડી. બા જે રીતે બાપાને સાચવતાં તે રીતે ઉમંગથી, મનમાં કચવાટ કર્યા વગર વહુએ એમની બરદાસ કરવા માંડી. કોઈ કોઈ વખત વહુ સહનશીલતાની હદ વટાવી જતી ત્યારે રણછોડભાઈથી સહેવાતું નહિ. પરંતુ બાપા આગળ વરાળ કાઢવાની હિંમત ચાલે નહિ એટલે વહુને કહેતા : 'થોડા આંખ આડા કાન કરવા, બાપા એમના સ્વભાવ પ્રમાણે જેમ ભાર વધુ વેઠીશ તેમ વધારે મૂકતા જશે.' પણ ગમે તેટલો ભાર વેઠવાની વહુની તૈયારી હોય તેમ એણે પતિને કહ્યું : 'સાઠ વર્ષે બાપા એમનો સ્વભાવ બદલે એવી આપણે શું કામ આશા રાખીએ?'

આવી ડાહી શિખામણ પતિને આપનાર વહુથી એક દિવસ બાપા આગળ બબડી જવાયું. રસોઈ કર્યા પછી વહુ બાપા માટે નહાવાના પાણીની દેગડી ચૂલે મૂકે તે પાણી ઊકળીને ટાઢું પડી જાય ત્યાં સુધી એમનું ઠેકાણું ભાગ્યે જ પડે. દરરોજ મોટે ભાગે વહુને બીજી વખત પાણી ગરમ કરવું જ પડે, પરંતુ આજે કોણ જાણે ક્યાંથી વહેલી નવરાશ આવી તે રસોઈ થઈ રહે તે પહેલાં ડેલેથી બાપાએ વાળંદ પાસે કહેવડાવ્યું કે પાણી નહાવણિયે મૂકો.

વહુએ તે ઘડીએ ચૂલા ઉપરથી શાક ઉતારી નાકી દેગડી મૂકી દીધી હોત તો બાપા આવ્યા તે ઘડી પાણી તૈયાર થઈ ગયું હોત, પરંતુ વાળંદ ચલમમાં દેવતા ભરી ગયો હતો એટલે વહુએ માન્યું કે હુક્કો પીતાં ખાસો વખત નીકળી જશે એટલે શાક થયા પછી પાણી મૂકીશ તોય મોડું નહિ થાય. બાપાએ એક પિત્રાઈ ડેલે બેઠા હતા તે માટે દેવતા મંગાવ્યો હતો, એ હુક્કો પીવાની ભાંજગડમાં પડ્યા વગર જાણે વાળંદે ખબર કરી હોય અને પાણી નહાવણિયે ઠરી જતું હોય એમ તરત ઊઠ્યા. પાણી તૈયાર નથી જરા થોભી જાવ એમ કહેવાની હિંમત ન ચાલી વાળંદની, કે પોતાના સંદેશાનો શો જવાબ છે તે પૂછવાની જરૂર ન લાગી એમને પોતાને!

નહાવણિયે પાણીની તાંબાકૂંડી ન જોતાં આંગણામાં રમતા પૌત્રને બાપાએ બૂમ પાડીને કહ્યું, જે અંદર વહુ પણ સાંભળતી હતી : 'અલ્યા તારી બા ક્યાં મરી ગઈ? પાણી મૂકવાનું ક્યારનું કહ્યું છે ને કશું ઠેકાણું તો દેખાતું નથી!'

બાપાના સ્વભાવનો ચમત્કાર પૌત્રે માણેલો હતો એટલે તરત ઘરમાં દોડ્યો. વહુએ એ બોલ સમી દેગડી ચૂલે મૂકી દીધી. નહાવણિયે ઊભેલા બાપાને જવાબ આપવા રસોડામાંથી બહાર નીકળી, બારણાંને ઓથે ઊભી રહી, ધીમેથી કહ્યું : 'દેગડી ચૂલે મૂકી છે. થોડી વારમાં નહાવણિયે મૂકું છું.'

જો તરત તાંબાકૂડી મુકાઈ ગઈ હોત તો વિલંબ થયા બદલનો વાંક બાપા કદાચ માફ કરતા, હજુય કાંઈ ઠેકાણું ન હતું એમ જાણતાં જાણે અક્ષમ્ય ગુનો વહુનો થઈ ગયો હોય તેમ એમણે આકરાં વેણ ઉચ્ચારવા માંડ્યાં. આ વેણ વહુ માટે નવાં ન હતાં, પરંતુ પોતે રોજ બે વખત પાણી ગરમ કરે છે એનું કંઈ નહિ અને આજે એમને કોણ જાણે ક્યાંથી વહેલું નાવાનું રુંગું આવ્યું તેમાં મારો કયો ગુનો? અને સ્વભાવ વિરુદ્ધ વહુથી બબડી જવાયું : 'આટલો બધો તાબિયો મારા ઉપર શું જોઈને કરતા હશે!'

બાપાએ કંઈ બોલ્યા વગર ચૂપચાપ ડેલે પગ ઉપાડ્યા. વહુને બે શબ્દો પોતાનાથી બબડી જવાયું તેનું ઓચિંતું ભાન આવ્યું. બાપાને કાને તો એ નહિ પડ્યા હોય તેમ વિચાર આવતાં વહુના આખા શરીરમાં આછી કંપારી આવી ગઈ. બાપાને કાને આ શબ્દો પડ્યા હોય તો આકળાં વેણનો વરસાદ વરસાવ્યા વગર ન રહે. એને બદલે થોડી વાર છે એટલે ડેલે ચાલ્યા તેથી વહુને શાંતિ વળી કે પોતાનો બકવાદ એમને કાને ગયો નથી. પોતાના સ્વભાવ ઉપર ચીડ પણ ચડી કે બાપાને ઓળખ્યા પછી આમાં નવું શું હતું કે પોતે મન બગાડ્યું? તરત રસોડામાં જઈ ચૂલામાં બે વધુ ફાચરા ગોઠવતાં દીકરાને કહ્યું : 'જા, બાપાને કહી આવ કે પાણી તૈયાર છે.'

બાપાને વહુનું એ વેણ કાળજા સોંસરવું નીકળી ગયું હતું. એમને પગથી માથા સુધી ઝાળ ચડી હતી. કે, દીકરાની વહુ એટલે હું ઓશિયાળો એમ? પંડની વહુ ઉપર હું તાબિયો કરી શકું અને દીકરાની વહુ ઉપર ન કરી શકું. એમ જ એનો અર્થ ને?

બાપાને આવતા જોઈ વાળંદને ફાડ પડી. 'અકર્મી! તું કેમ ભસ્યો નહિ? મને ધક્કો ખવડાવ્યો!' બાપાના મોંના એ શબ્દો ગળવા પડશે માની એણે મોં પહોળી કર્યું. બાપા નજીક આવ્યા ત્યાં એમના મોં ઉપરની તંગ રેખાઓ જોતા વાળંદને વસી ગયું કે શબ્દોથી નહિ સરે, પગમાંથી ખાસડું કાઢીને જ મારશે. માર ખાધા વગર છૂટકો ન હતો એટલે ખાસડું વાગે નહિ તેમ શરીરને કેવી રીતે ઢાલ બનાવવી તે માટે એની નજર બાપાના પગ સમી મંડાઈ. પિત્રાઈ હુક્કો મૂકી પળવાર પહેલાં વિદાય થયા હતા એટલે પોતાની ફજેતી પોતે જ જાણશે એટલો વાળંદને સંતોષ હતો. પરંતુ બાપાના પેટમાંથી પાણી સરખું પાણી ન હાલ્યું. એમણે ધીમેથી કહ્યું : 'જા, ગોરને બોલાવી લાવ.'

જાણે પોતે મોતના મોંમાંથી છૂટ્યો હોય તેમ છૂટકારાનો દમ લેતા વાળંદે પગ ઉપાડ્યો ત્યાં બાપાએ કહ્યું : 'ઊભો રહે' અને એના પેટમાં થડકારનો પથ્થર પડ્યો... 'કે' જે, અબી ને અબી બોલાવે છે.' ફરી પોતાનું ચક્કર ચડી ન આવે માટે વાળંદે દોટ દીધી. બાપા સમજ્યા કે અબી કહ્યું તેનો અમલ કરવા એણે જડપથી પગ ઉપાડ્યો!

ગોરે ડેલીમાં પગ મૂકતાં કહ્યું : 'કેમ બાપા! મને અબી ને અબી બોલાવ્યો?'

બાપાએ ચોમેર જોયું. પોતે વાત કરતા હોય અને કોઈ આવી ચડે તો વાત બંધ કરવી પડે. કોઈને કાને બે શબ્દો પડી જાય. એ બધી મુશ્કેલી ટાળવા એમણે ગોરને કહ્યું : 'જરી ડેલીનું કમાડ આડું કરો, પછી નિરાંતે વાત થાય.'

ગોરે બાપાનાં ઘણાં ખાનગી કામ કર્યા હતાં. પરંતુ ક્યારેય એવું બન્યું ન હતું કે ડેલું બંધ કરીને વાત કરવી પડી હોય. બારણું બંધ કરતાં ગોરને થયું : 'એવું શું કામ હશે?'

બાપાએ ગંભીર ભાવે ને સીધી ને સટ વાત કરી : 'મેં મનથી પ્રતિજ્ઞા લીધી છે કે મારી પરણેતર આવે અને એ રસોઈ કરે ત્યારે મોમાં કોળિયો મૂકું, ત્યાં સુધી મારે અપવાસ!'

આકાશમાં મેઘધનુષ ખેંચાય તેમ ગોરના મોં ઉપર વિવિધ ભાવોની રેખાઓ ચમકી ગઈ. બાપા એ પારખી ગયા. ગોરને પ્રશ્ન કરવાની તક આપ્યા વગર એમણે કહ્યું : 'એનું કારણ હું પછી કહીશ. અત્યારે તો તમારે ઘડીનાય વિલંબ વગર કન્યાની શોધ કરવાની છે.'

આજ્ઞા યજમાનસ્યહિ અવિચારણીયા એ વ્યવહારવચન ગોર માથે ચડાવતા હોય તેમ ઉમંગથી બોલ્યા : 'બાપા માટે કન્યા શોધી લાવવી એમાં તે શી મોટી વાત છે? આ ઘરમાં મડદાં સાથે મીંઢળ બાંધવા નાતના લોકો ઝંખે છે, તો તમને તો હજુ સાઠ વર્ષ થયાં છે. બે વરસમાં આવનારીને ખોળે બાળક રમે એવી તમારી તંદુરસ્તી છે. તમારી મોટી મૂછોમાંથી અત્તરની સુગંધ ફોરતી જેણે માણી છે તે શી રીતે કહે કે સાઠ થયાં તેથી બાપા વૃદ્ધ થયા છે?'

બાપાને જીવનમાં બે શોખ હતા. મહીસાગરના ભાઠાની સારામાં સારી તમાકુ પીવી અને ઊંચી જાતનું મૂછોમાં અત્તર નાખવું. માથે વાળ રાખતા નહિ એટલે નહાયા પછી રોજ મોટી મૂછો ઉપર એ અત્તરનો હાથ મારતા. ઊંચી જાતના અત્તરને લીધે એની સુગંધ ચોમેર પ્રસરતી. એટલે લોક માનતા કે બાપા મૂછોમાં અત્તરની આખી શીશી ઠાલવે છે! ગોરે એનો ઉલ્લેખ કર્યો ત્યારે બાપાનો હાથ મૂછો ઉપર સ્વાભાવિક ગયો. ગઈ કાલના અત્તરની સુગંધ મૂછો ફફડતાં ડેલામાં મહેકી રહી. ગોર અને બાપાનાં મોં મલકી ગયાં.

ગોર મનમાં વિચાર કરતાં ઘેર ગયા ત્યારે વહેલોલથી એક ગોર મહેમાન થઈને આવ્યા હતા. ખડિયો એમણે હમણાં ખીંટીએ ભરાવ્યો હતો. ઘોડીનો તંગ હજુ ઢીલો પણ કર્યો ન હતો. લગનગાળાની મોસમ હતી એટલે કોઈ કન્યા માટે મુરતિયો શોધવા આવ્યા હશે તેમ સામાન્ય અનુમાન થઈ શકે તેમ હતું. પધારેલા ગોર કંઈ અપરિચિત ન હતા. દર વર્ષે મૂરતિયો શોધવા આવતા એટલે પાટીદાર નાતમાં કોનું ઘર કુળવાન કહેવાય, કોણ શું માગે, વગેરે માહિતી નાતના લોક ન જાણે તેટલી ગોરલોકને જાણવી પડતી. કન્યાનો વિવાહ કરવાનું કામ મા-બાપોએ ગોરદેવતાને સોંપ્યું હતું. એ લોકો જે કરે તે સવાવીસ.

વહેલોલના ગોરે પાણી પી ઠંડા પડતાં કહ્યું : 'આગેવાનની કન્યા માટે મુરતિયો શોધવા આવ્યો છું. છે એવું કંઈ ભાળમાં?'

ગામગોર : 'છે, સારામાં સારું, તમારું જાણીતું અને જોયેલું.'

'કોણ?'

'ગિરધરબાબા પોતે.'

સાઠમે વર્ષે પરણવું એ જાણે બિલકુલ અજુગતું ન હોય તેમ એવું સારું ઘર મળવાની તક જોતાં કન્યાગોર ખુશખુશ થયા. બોલ્યા : 'એ મળતા હોય તો પચી સહદેવ જોષીને ય પૂછવાની જરૂર નહિ!'

ગામગોર : 'પણ એ માટે એક શરત છે.'

'શી?'

'ઘડીઆં લગ્ન લેવાવાં જોઈએ.'

'તે કોણ ના કહે છે? કહો તો જમ્યા વગર ઘોડીનો તંગ ખેંચું. યજમાન વાત જાણી ખુશખુશ થઈ જશે.'

આવાં સારાં શુકન થયા પછી જમ્યા વગર કેમ નીકળવા દઉં? જમીને તમે તરત વિદાય થાઓ. લગનની તૈયારી કરો, હું અને બાપા, પાછળ ઘોડા ઉપર આવીએ છીએ.'

બપોરનો પ્રસંગ ન બન્યો હોત તો વહુને બાપા નહાવા કે જમવા નહોતા આવ્યા તેની ચટપટી ન થાત. નહાવા માટે પાણી કાઢ્યા પછી કોઈ કામ જાગે, કોઈ ભાંજગડ ઊભી થાય. કોઈને ત્યાં મહેમાનો આવ્યા હોય અને બાપા ડાયરામાં ચાલ્યા જાય તો જમવાનું તો જમવાનું. પણ નહાવાનુંય બીજે પતાવી લીધાના પ્રસંગો બનતા હતા. વળી બાપા સમયસર હાજર ન થાય તો એમને બોલાવવાની પણ મનાઈ હતી, એ કહેતા કે, હું શું નાનું છોકરું છું તે મને સમય થયાનું ભાન ન હોય? કંઈ કારણ વગર તો નહિ રોકાતો હોઉંને?

પરંતુ આજે બાપા નહાવા કે જમવા નહોતા આવ્યા તેનો વહુને ભારે ઉચાટ થતો હતો. અધૂરામાં પૂરું પતિ જાનમાં ગયા હતા એટલે વહુ મનની વાત કરે પણ કોને? ઘરની બહાર તો બાપા વિષે કોઈને કંઈ કહેવાય નહિ. વળી આ વાત તો એવી હતી કે ઘરમાં ને ઘરમાં દાટી દેવી જોઈએ. પરંતુ વહુ એ વાતને જેમ જેમ દાટવા પ્રયત્ન કરતી તેમ તેમ એની આંખોમાંથી વધુ પાણી વરસ્યા કરતું. હું મોઈ અભાગણી, મને આવું ક્યાં સૂઝ્યું કે બે શબ્દ બબડી ગઈ? હું બોલતાં બોલી ગઈ તો એમને કડવાં વેણ સામાં સંભળાવતાં કોણ રોકતું હતું? શું કામ મને ઊઘડી ન લીધી? આવી ઠંડી આગ થતાં એ ક્યાંથી શીખ્યા? આજસુધી માનતી કે આકરો સ્વભાવ ખરાબ, આજે અનુભવ્યું કે ઠંડી આગ એથી કપરી. એ રાતે જાનમાંથી આવશે ત્યારે શું કહેશે? મોઢે નહિ કહે તો પણ મનમાં તો થશે કે, વખાણેલી ખીચડી દાંતે વળગી. દીકરો ખબર લાવ્યો હતો કે બાપા ડેલે ન હતા એટલે હૈયામાં વહુને ધ્રાસકો પડ્યો હતો. કોઈને ઘેર જમી લીધું હશે અને મારી વાત કરી હશે તો મારે લોકોમાં મોઢું શું બતાવવાનું રહેશે? હૈયાના ઉચાટનાં વાદળાં આમ વરસ્યા કરતાં હતાં એટલે વહુની આંખમાંથી આંસુ શી રીતે સુકાય?

રાત પડી છતાં ડેલે બાપા આવ્યા ન હતા. દીકરાઓને સમજાતું ન હતું કે ક્યારેય નહિને આજે બા વારે વારે કેમ બાપાની તપાસ કરાવે છે? છેવટે વાળુ કરીને દીકરાઓ ઊંઘી ગયા. ક્યારે પતિ જાનેથી આવે અને પોતાનું હૈયું ઠાલવે તેવા ભારે હૈયે એ રાહ જોઈ રહી હતી. જાન જમીને આવવાની હતી એટલે રાતના અગિયાર વાગે પતિનાં પગલાંનો અવાજ આંગણામાં આવ્યો. કાન માંડીને બેસી રહેલી વહુએ ઉતાવળાં બારણું ઉઘાડ્યું. પતિને જોતાં જ એ ઉમરા ઉપર ઢગલો થઈ ગઈ. આખું ફળિયું ગાજી ઊઠે એટલો રુદનનો ઘૂઘવાટ એના હૈયામાં ગાજતો હતો. પરંતુ એના પડઘા બહાર પડવા દે તો જે ફજેતીથી એ બીતી હતી તેનું પ્રકાશન આપોઆપ થઈ રહે તે બીકે મૂંગું રુદન એની આંખમાંથી ચોધાર વર્ષી રહ્યું.

રણછોડભાઈએ જ્યારે આ વાત જાણી ત્યારે વહુની મૂર્ખાઈ ઉપર એ હસ્યા. : 'આટલાં વર્ષ બાપા સાથે કાઢ્યાં છતાં એમને ઓળખ્યા નહિ! બાપાએ તારો બોલ સાંભળ્યો હોય તો એ શું મૂંગા મૂંગા ચાલ્યા જાય? એમને શુંય કામ જાગ્યું હશે, ક્યાંય ગયા હશે, અને તું ખાલી મનમાં ને મનમાં તરંગો કરી રડી મરી.'

વહુ : 'એમના એ સ્વભાવની મને કેમ ન ખબર હોય? પણ કોણ જામે આજે મારા મનમાં ફફડાટ થયા કરે છે કે એમને રીસ ચડી તેથી ચાલ્યા ગયા. કોઈ જગાએ વાત કરે તો લોકો મને કમત માને ને? મારા જીવતરમાં ધૂળ પડે!'

રણછોડભાઈએ એ બાબતનું પણ મનસંપાદન કર્યું : 'એમનો રીસ ચડે તો ખેદાનમેદાન કરી નાખે, બૈરાંની માફક રિસાઈને અબોલા ન લે. બીજા આગલ બાપા પોતાનું દુઃખ રડે ત્યારે તો સૂરજ પૂર્વમાંથી પશ્ચિમમાં ઊગે!'

આખો વખત સૂસવાટાબંધ પવન વાતો અને એકલ વેલી આમથી તેમ ફંગોળાતી હોય તેને વૃક્ષનો ટેકો મળી જાય એટલે એ પંગોળાવાને બદલે થડને ચોંટી ટટ્ટાર રહે તેવી સ્તિથિ પતિ આવતાં વહુની થઈ. પોતે અત્યાર સુધી નાહક રડી મરી તેમ વસી જતાં એના હૈયાનો ભાર હળવો થઈ ગયો અને થોડીવારમાં પતિની છાંયમાં એ ઘસઘસાટ ઊંઘી પણ ગઈ.

સવારમાં ઊઠીને રણછોડભાઈ બાપા આવ્યા કે નહિ તેની તપાસ કરવા ડેલી ભણી આવ્યા, ત્યાં ડેલાને ઓટલે બેસીને બાપા દાતણ કરતા હતા અને એમના જમણા હાથે મીંઢળ બાંધેલું હતું! રાતોરાત ઘડિયાં લગ્ન કરી, ગોર અને એ ઘોડા ઉપર મોટું પરોઢિયું થતાં ઘેર આવી ગયા હતા. કન્યાના હાથનો કંસાર જમી પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરી હતી અને કન્યા વહેલમાં વિદાય થઈ હતી. જો થોડીવારમાં આવી પહોંચવાની હતી.

રણછોડભાઈને બાપા ઉપર ઝાળ ચડી. તે એ ફરી પરણ્યા તે માટે નહિ, પરંતુ વહુએ આખી જિંદગી એમને માટે જે કર્યું હતું તેના બદલામાં એના કપાળે કાળી ટીલી ચોડી તે માટે! ઘરમાં દીકરાની વહુ કજાત નીકળી એટલે ડોસાને આટલે વરસે લગન કરવું પડ્યું એમ જ લોકો તો વાત કરવાનાં ને?

ક્રોધમાં નો ક્રોધમાં રણછોડભાઈના પગ પાછા વળી ગયા. એ ઘરમાં ગયા એને ખીંટીએ તરવાર લટકતી હતી તે લીધી. પોતે શું કરી રહ્યા હતા એનું એમણે ભાન ગુમાવ્યું હતું. દીકરાના હાથમાં તલવાર અને મોં ઉપર ક્રોધાગ્નિની ઝાળો જોતાં બાપા ચેતી ગયા કે પોતે હવે બાપા નથી અને સામે આવતો દીકરો નથી. રણછોડભાઈએ તલવારનો ઘા નાખ્યો ખરો, પણ ચપળ ડોસાએ ઘા ચૂકાવ્યો અને વગર લેવાદેવાએ ઘાના ભોગ થવું પડ્યું ડેલાની સાખને. સૂકા લાકડા ઉપર જે ઊંડો ઘા પડ્યો તે જોતાં થયું બાપા ઉપર એ પડ્યો હોત તો મીંઢળ છૂટતાં એના રામ રમી જાત.

બાપાએ પણ ડેલામાં જતાં પોતાની તલવાર ખીંટીએથી ખેંચી પરંતુ બાપ-દીકરો કંઈ અજુગતું પરિણામ લાવી બેસે તે પહેલાં વહુને ખબર પડતાં એ દોડતી આવી પહોંચી. લોકો પણ ભેગું થવા લાગ્યું હતું. પેલું મીંઢળ જ બધાને પ્રથમ દૃષ્ટિએ આખો ઈતિહાસ કહી દેતું હતું.

વહુએ પતિનો હાથ પકડી લેતાં કહ્યું : 'માવતર થઈને એ કમાવતર થયા. પણ પૂતર થઈને તમારે કપૂતર થવાનું નથી. બાપા માનતા હશે કે પોતાની મિલકતને જોરે દીકરાને ઓશિયાળો રાખીશ, ને દીકરાની વહુ કાળી ટીલી કપાળે ચોંટ્યા છતાં લૂંડાપા કર્યા કરશે. પણ છાસમાં માખણ જાય અને રાંડ કૂવડ ગણાય તેમાંની હું નથી. બાપની મિલકત અત્યારથી આપણે હરામ છે.'

તે ક્ષણે વહુએ પતિ અને ચાર દીકરાઓ સાથે બાપાના ઘરને છેલ્લા રામરામ કર્યા! આ વાતને આજે ચોથી પેઢી બેઠી એટલે એ પ્રસંગને નજરે જોનાર તો કોઈ ક્યાંથી જીવતું હોય? પરંતુ પેલું ડેલું, જેની સાથે તલવારનો ઘા પડ્યો હતો તે, એ સ્મૃતિચિહ્ન સાચવતું હજુ સોજીત્રામાં ઊભું છે.