સદાશિવ ટપાલી

(વાર્તાકારઃ ઝવેરચંદ મેઘાણી)

'થવા જ દઉં નહિ ને! પાટે ચડવા જ દઉં નહિ ને! ભલે ને દીકરો ફાવે તેટલા દાવ ફેંકી લ્યે !'

આટલું બોલી ભવાનીશંકર કાકાએ પોતાની ડાબી હથેળીમાં ચૂનો મિલાવેલી તમાકુ ઉપર એક, બે ને ત્રણ થાપટ મારી લીધી, તાળોટાના રણકાર સારા બોલ્યા.

'જોયું, મારી તાળી પણ સાક્ષી પૂરે છે!' એટલું કહી, નીચલો હોઠ જમણા હાથથી લાંબો કરી તેના પોલાણમાં કાકાએ ફાકડો પૂરી દીધો. અમરસંગની કટારી જેવી એની કતરાતી નજર તે વખતે ટપાલ નાખીને ચાલ્યા જતા સદાશિવ ટપાલીની લોહીછલકતી પીઠ પાછળ દોડી જતી હતી. અત્યારે જો કલિયુગ ન હોત તો ભવાનીશંકર કાકાની એ દૃષ્ટિ તીણું ત્રિશૂળ બની જાત અને સદાશિવના ભરાવદાર બરડામાંથી આરપાર નીકળત. જમના શુકલાણીના એ મજૂરી કરનાર અભણ દીકરાનો બરડો એટલો બધો આકર્ષક હતો.

લોટ માગવાનો વ્યવસાય મોળો પડ્યો હતો. મોરુકા વખતની કણબણો ખોબા શુકલોને વિદાય દેતી. જાતમહેનતના ધંધામાં ઊણપ લાગતી. એટલે ભવાનીશંકર કાકાની ડેલીએ શુકલ ન્યાતના નવરા બ્રહ્મપુત્રોનો અખાડો ભરચક રહેતો. એ મંડળમાં અત્યારે સદાશિવ ટપાલીની ચર્ચા મંડાઈ.

'ભવાનીકાકા! ઘર બંધાવા દ્યો ને બાપડાનું, બિલાડાની જેમ 'વઉ વઉ' કરી રહેલ છે !'

'એમ કાંઈ ઘર બંધાશે ! મોટો ભાઈ કુંવારો મૂઓ તેનાં લીલ પરણાવ્યાં નથી, બાપનું કારજ કર્યું નથી, અરે ! પોતેય જનોઈના ત્રાગડા વાઘરીની જેમ પે'રી લીધા છે. આટલી પેઢીથી ન્યાતનાં ભોજન ઊભે ગળે ખાધાં છે, અને હવે ખવરાવવામાં ઝાટકા શેના લાગે છે !'

'બાપના વખતનું કંઈ ઘરમાં ખરું કે નહિ, ભવાનીકાકા?'

'ખોરડું છે ને? શીદ નથી વેચતો?'

'પણ પછી એને રે'વું ક્યાં?'

'એને શું છે? વાંઢો છે. આપણા ખડવાળા ઓરડાની ઓસરીને ખૂણે ભલે ને રોજનાં બે દબડાં ટીપી લ્યે. કોણ ના પાડે છે?'

'પણ અત્યારે કોણ એ ખોરડાનાં નાણાં દેતું'તું?'

'ન્યાતનું મોં મીઠું થતું હોય, ન્યાતનો ધારો સચવાતો હોય, ને એનું સારું થતું હોય તો હું રાખી દઉં.'

'હાં ! ભવાનીકાકાને હવે વધુ ખોરડાની જરૂર પડશે. દીકરા મોટા : જુવાન દીકરી ઘરમાં : પોતાનું ત્રીજી વારનું પરણેતર : વસ્તાર તો વધે જ ના !!'

'ભવાનીકાકાને સળંગ ઓસરીએ એના બે શિરાબંધ ઓરડા ઊતરે, હો !'

'મારે તો ઠીક, સાંકડ્યમોકડ્યે ચલાવી લેવાય, પણ આ તો ન્યાતનું ભૂષણ નથી રે'તું, ન્યાતનો ધારો તૂટે છે. શુકલ બામણનાં બસો કુટુંબોના મોઢાંમાંથી મીઠો કોળિયો જાય છે.'

એ વખતે જ ભવાનીશંકરકાકાની પંદર વર્ષની કિશોર દીકરી મંગળા પાણીનું બેડું ભરીને ડેલીમાં થઈ ઓરડે ચાલી ગઈ. મંગળાનાં હેલ્ય ઉપર કાગડો બેસે એ રીતે ઊડી ઊડીને બ્રાહ્મણોનાં હૈયાં એ રૂપ ઉપર રમવા લાગ્યું. કોઈ ટીખળીએ કહ્યું : 'કાકા ! સદાશિવને જમાઈ જ ન કરી લેવાય?'

'નરહરિશંકર !' કાકા કોચવાઈ ગયા. 'કાગડાને મોતીના ચારા નીરનાર હું ગમાર નથી. હું અંબાજીનો ઉપાસક દ્વિજપુત્ર છું. દ્વિજોનો પણ શુકલ છું. એથી તો દીકરીને દૂધપીતી કરીશ, પણ કઠેકાણે કેમ નાખીશ?'

જ્ઞાતિનાં ગૌરવ જ્યારે આ પ્રમાણે ચર્ચાઈ રહ્યાં હતાં ત્યારે સદાશિવ ટપાલીના પેશીદાર લઠ્ઠ પગ ગામના બીજે છેડે સોંસરા નીકળી ચૂક્યા હતા. 'દાકતર સાહે...બ', 'ફોઝદાર સાહે...બ', 'હીરાચંદ પાનાચંદ', 'સપાઈ દાદુ અભરામ', 'પગી ઝીણિયા કાળા' અને 'મેતલ માલિયા ખસતા' એવા સિંહનાદે એક પછી એક શેરીને અને ફળીને ચમકાવતો, ઘરેઘર કાગળ ફેંકતો સદાશિવ સડેડાટ, કોઈની સાથે વાતો કરવા થોભ્યા વિના કે ગતિમાં ફેર પાડ્યા વિના ગાંડાની માફક ચાલતો હતો. આડુંઅવળું જોવાની એને ટેવ નહોતી. એક તો જાતનો શુકલ અને પાછો અભણ, એટલે તોછડો તો ખરો. ખુદ નગરશેઠ પૂછે કે 'મારો કાગળ છે?' તો જવાબમાં 'ના જી !' ને બદલે એકલી 'ના' જ કહેવાની. સદાશિવિયાની તોછડાઈને કારણે નગરશેઠે પોસ્ટ ખાતાને ફરિયાદ કરી હતી. નોટ-પેઈડ થયેલું પરબીડિયું છાનું વાંચવા દઈને પાછું લઈ જવાની એણે ના પાડેલી તેથી મ્યુનિસિપાલિટીના નવા કાઉન્સિલર જમિયતરામભાઈનો એ ગમારે ખોફ વહોરેલો, પરિણામે એના ખોરડાને એક બારી મૂકવાની પરવાનગી જોઈતી હતી તે નહોતી મળી.

પણ સદાશિવ ટપાલીનો કોળીવાડાને, કુંભારવાડાને તેમજ ઢેઢવાડાને ભારી સંતોષ હતો. ઘરધણી ઘેર ન હોય તો એનો કાગળ પોતે પૂરી કાળજીથી ઘરના બારણાની તરડમાંથી સેરવી આવતો. ઢેઢવાડાના કાગળો એ ઠેઠ રામદેપીરના ઘોડાની દેરી સુધી જઈને આપી આવતો. માલિયા ઝાંપડાનું રજિસ્ટર આવેલું તેની પહોંચ પોતે છાંટ લીધા વગર જ લઈ લીધેલું. અને ગલાલ ડોસી કહેતાં કે : 'મારા દીકરાનું મનીઑર્ડર આવેલું તે દી હું ખેતર ગઈ'તી, તે સદાશિવ બાપડો દી આથમતાં સુધીમાં ત્રણ આંટા ખાઈને પણ તે દી ને તે દી પૈસા પોગાડ્યે રિયો'તો. તે દી જો મને નાણાં ન મળ્યાં હોત ને, તો તળશી શેઠ ઉધાર માંડીને બાજરો આપવાનો નો'તો!'

ને તે સાચે જ તું સદાશિવ રૂપાળો હતો? હા, એની સચોટ સાક્ષી જોતી હોય તો પૂછો ભવાનીશંકર કાકાની જુવાન દીકરી મંગળાને. પણ ના ના, મંગળાને એમાં શું પૂછવું છે? બ્રાહ્મણ મા-બાપનું કિશોર બાળ પૂછ્યે જવાબ પણ શો આપવાનું હતું? પોસ્ટઑફિસ સામેની ટાંકીએ મંગળા પાણી ભરવા જતી ત્યારે સદાશિવ એને બેડું ચડાવવા આવતો ખરો, પણ એ કદી હસ્યોય નહોતો, મંગળાની સામે ટીકતોય નહોતો, બની શકે તેટલો છેટો રહીને બેડું ચડાવતો. ગામની મેમણિયાણીઓ આડાં બેડાં નાખીને ગોરાવરીથી મંગળાનો વારો ટાળતી ત્યારે સદાશિવ ખડેપગે ઊભો રહીને મંગળાને રક્ષણ દેતો. પણ એ કાંઈ પ્રેમ કહેવાય? પ્રેમ શું એવો મૂઢ હોય? પ્રેમની તો અદ્દભુતતા હોવી જોઈએ ને?

મંગળા તો ગામની કન્યાશાળામાં પાંચ ગુજરાતી ભણી હતી. દાકતરે દીકરીઓને અંગ્રેજી શીખવવા ઘેર એક માસ્તર રાખ્યો હતો, ત્યાં જઈને અંગ્રેજી ભણવા માટે પણ મંગળાએ મન કરેલું, પણ ભવાનીશંકર કાકા તો શુકલની દીકરી અર્ધે માથે અને ખસી ગયેલે ઓઢણે વંઠેલ ભાષા ભણવા બેસે તે કલ્પનામાત્રથી જ કંપી ઊઠેલા. પાંચ ચોપડી ગુજરાતી પૂરી કરાવી હતી અને કન્યાશાળાના મેળાવડાઓમાં ગીતગરબા તેમજ સંવાદોમાં પાઠ લેવા દીધેલા તે તો કોઈ સારો મુરતિયો મેળવવાના હેતુથી. કોઈ દબારી કે સરકારી અમલદાર મળી જાય તો મંગળાને પણ ભયો ભયો, પોતાનો પણ વશીલો. દીકરાઓને કોન્ટ્રક્ટનાં બહોળાં કામકાજ હાથમાં આવે. એ બધું એમની ગણતરી બહાર નહોતું.

(2)

શુદ્ધ શુકલ-ઓલાદના એ બ્રહ્મપુત્રની આશા બરોબર ફળી. ઈડર રાજના પબ્લિક પ્રોસિક્યુટર રાંડ્યા. ઉંમર વર્ષ પિસ્તાલીસથી વધારે નહોતી એની ખાતરી જોઈતી હોય તો પ્રોસિક્યુટર સાહેબનું નિશાળે બેઠા તે દિવસનું સર્ટિફિકેટ તેમણે મેળવ્યું હતું. પણ ભવાનીશંકર કાકાને એ ખાતરીની ક્યાં જરૂર હતી? મુરતિયાને આગલી બે વહુઓનાં પાંચ બચ્ચાં હતાં ખરાં, પણ તે તો મોસાળ જઈ રહેવાનાં હતાં. ટૂંકામાં, પ્રોસિક્યુટર પચાસ માણસોની જાન લઈને એક દિવસ આવ્યા. ઈડરના ઠાકોરસાહેબના ખુદ ટીકાબાપુ ખાસ સ્પેશ્યલ ગાડી લઈને એક કલાક માટે પ્રોસિક્યુટરની જાનમાં આવ્યા તે બનાવે તો આખા ગામને હેરત પમાડી દીધી. ધર્મરાજ યુધિષ્ઠિરના રથની માફક ભવાનીશંકર કાકા પણ તે ઘડીથી ધરતીથી એક વેંત અધ્ધર ચાલતા થયા. પ્રોસિક્યુટરે ચોરાશી જમાડી તેની તો એઠ્ય જ એટલી બધી વધી પડી કે ગામના બન્ને ઢેઢવાડા ધરાયા ને મોટે મોટે ચાળીસ ઘેર પિરસણાં પહોંચ્યાં. ઈડર રાજનું દરબારી બેન્ડ આવીને ગામને ચાર-ચાર દિવસ સુધી જલસા કરાવી ગયું એ તો અવધિ થઈ ગઈ.

આવી જાહોજલાલીથી પરણી ઊતરેલી પંદર વર્ષની ઉગ્રભાગી મંગળા ઈડર રાજ્યના પ્રોસિક્યુટરની અર્ધાંગના બની. 'અર્ધાંગના' શબ્દ આંહી અલંકારમાં કે કટાક્ષમાં નથી વાપરેલો. સોગંદ પર કહી શકાય કે વરરાજાનો બેઠી દડીનો ચરબીવંત દેહ મંગળાના શરીરથી બેવડો મોટો હતો. ઈડર રાજના પ્રોસિક્યુટરની પડખોપડખ બેઠેલી બહેન મંગળા, એના પિતા ભવાનીશંકર પંડ્યાને તો બરોબર કોઈ ઘટાદાર આમ્રવૃક્ષને વળૂંભતી માધવી-લતા સમાણી લાગી હતી. પણ આ તો આડું ઊતરી જવાયું. કહેવાનું એ હતું કે બેન મંગળા પરણીને સિધાવી તેના વળતા સવારથી જ સદાશિવ ટપાલી ઘેર રોટલો ટીપવા આવતો બંધ થયો હતો. પોસ્ટઑફિસ સામે એક બગીચો હતો તેના બાંકડા ઉપર બેસીને બે-ચાર પૈસાનાં ભજિયાં કે ગાંઠિયા ખાઈને ફુવારાના નળનું પાણી પી લેતો.

વાણિયાની દુકાનનાં ભજિયાંગાંઠિયાં ખાઈને સદાશિવ ટપાલીએ બ્રાહ્મણ જેવો પવિત્ર દેહ વટલાવ્યો હતો. એનું એક કારણ કહેતાં ભૂલી જવાયું છે. જે દિવસે મંગળાના વિવાહની ચોરાશી જમી, તે દિવસે એ પણ એના દાદાની વેળાનું જાળવી રાખેલું- સહેજ જળી ગયેલું - રેશમી પીતામ્બર પહેરી, પટારામાંથી કાઢીને ખંતથી માંજેલો જસતનો ચકચકિત લોટો લઈ, ચોટલી ઓળી, ખાસું ચાર ઈંચનું ત્રણ પાંખિયાળું ત્રિપુંડ તાણી જમવા ગયેલો, પણ પતંગમાં બેસવા ગયો ત્યારે એને દરેત તડાએ 'આંહી જગ્યા નથી' કહીને તારવેલો-ટલ્લે ચડાવેલો. ચોરાશાની ન્યાતમાં તે દિવસે સદાશિવ ટપાલીની દશા દ્રૌપદી-સ્વયંવરમાંના દાસીપુત્ર કર્ણના જેવી થઈ હતી. દાઝમાં ને દાઝમાં ગમારે બોળી માર્યું કે : 'શું હું શુકલ બ્રાહ્ણણ નથી?'

એ વખતે કોઈકે અવાજ કર્યો :

'વાં...ઢો ! ત્રીસ વરસનો ઢાં...ઢો !'

કોઈ શિકારી શ્વાનના જૂથને સિસકારે તેવી મજાની આ શબ્દોની અસર થઈ હતી. ખિખિયાટી અને હસાહસ ચાલ્યાં હતાં. કોપાગ્નિમાં સળગતા સદાશિવે જવાબમાં હૈયે હતું તે હોઠે લાવીને બોલી નાખ્યું કે : 'વાંઢો વાંઢો કરતાં લાજતા નથી? શા સારુ પારકાને તેડાવીને દીકરીયું દઈ દિયો છો? શું અમે મજૂરી કરીનેય બાયડીનાં પેટ પૂરતા નથી? શું અમને બાયડી વા'લી નથી? શા સારુ પારકાને'.

એ જ વખતે કાકો ભવાનીશંકર શુકલ આ રંગભૂમિ પર દેખાયા. એણે સદાશિવની બોચી ઝાલી આટલું જ કહ્યું : 'હું સમજુ છું તારા પેટનું પાપ ! જા, બાપનું કારજ કર્યા પછી જ પતંગમાં બેસવા આવજે!'

સદાશિવ ટપાલી ઘેર ચાલ્યો ગયો. પછી એ આખા બનાવમાંથી ફક્ત એક જ બિના એ વારેવારે સંભારતો ને મનમાં મનમાં બબડતો કે : 'તે વખતે બાઈઓની પંગતમાં મંગળા બેઠી'તી ખરી ! એણેય ખિખિયાટા કર્યા'તા ખરા? આજ બે વરસે હું શા સાટુ નીમ તોડીને ન્યાતમાં ગયો? મંગળાને છેલ્લી વાર જોઈ લેવાનો મોહ કેમ ન છોડ્યો? એ ત્યાં બેઠી હતી ખરી? એ હસી હશે ખરી? એના દેખતાં જ શું આ ફજેતી થઈ?'

તે દિવસથી સદાશિવ ઉઘાડેછોગ વાણિયાનાં ભજિયાં ખાઈને ન્યાત ઉપર દાઝ કાઢતો હતો.

(3)

ભવાનીકાકાની ચાલુ ખણખોદથી કંટાળીને સદાશિવે પોતાની બદલી હલકારામાં કરાવી છે. અધમણનો થેલો ઉપાડીને નદીકાંઠાનાં સાત ગામડાંની ફેરણી કરવા રોજેરોજ ચાલી નીકળે છે. નદીનો પ્રવાહ એનો રોજનો સાથી બન્યો છે. બન્ને એકલા છે, બન્ને મૂંગા છે, બન્નેને તાપમાં તપતાં બસ કેવળ પંથ જ કરવાનો હતો. એકના શરીર ઉપર તારાઓના, વાદળીઓના અને વૃક્ષોના પડછાયા પડતા હતા, અને બીજાના માથા પર અનેક માનવીઓનાં સુખદુઃખની છૂપી-અછૂપી કથાઓનો ભાર પડતો આવતો હતો, પણ નદીના પ્રવાહને જેમ સૂર્ય કે સંધ્યા પોતાના અઢળક રંગતેજનું એક ટીપુંયે નહોતાં દેતાં, બંનેનું જીવતર વેરાનમાં વહેતું. રેણુ નદી દરિયે પહોંચ્યા પહેલાં જ ખારાપાટમાં ફોળાઈ શોષાઈ જતી. સદાશિવનું જીવન-વહેણ પણ એકલતાની ધરતીમાં ઊતરીને વરાળ બની જતું. પારકાંના અધમણ કાગળો ઉપાડનારને પોતાને તો એક ચપતરી મોકલવાનું પણ કોઈ સરનામું નહોતું. ઘણી વાર તેની આંગળીઓ ત્રમ ત્રમ થતી. એક વાર કવરમાં એક નનામો કાગળ ફક્ત 'તમો સુખી છો?' એટલું જ લખીને ચોડ્યો હતો. સરનામું 'બેન મંગળા, ઠે.' એટલું લખતાં તો આંગળીઓ પરસેવે ટપકી ગયેલી ને એ કવરની ઝીણી ઝીણી કરચો કરીને ગજવામાં રાખી મૂકી, ફેરણીએ નીકળતી વખતે કોઈ ન દેખે તેમ નદીમાં પધરાવી દીધેલી.

જગતમાં 'વાંઢા' જેવો કોઈ ગહન કોયડો છે ખરો? એને કોઈ પડોશમાં ઘર ન આપે. કોઢિયા અને રક્તપિત્તિયા જેવો એ ભયંકર છે. એનું ટીખળ સહુય કરે, પણ એને પોતાને તો છૂટથી હસવાનુંય જોખમ છે. પાડોશના બાળકને જો એ પિપરમીંટ લાવીને આપે તો તે ઘડીથી 'બબલીની બા' અને પિપરમીંટ આપનાર વાંઢાની ચાર આંખો કેટલી વાર અને કેટલીક ડિગ્રીને ખૂ્ણે મળે છે તેની ગુપ્ત તપાસ બબલીના બાપા રાખવા લાગે. એ જો બરાડા પાડીને કવિતા વાંચે તો બૈરાં સમજે કે 'પીટ્યો અમને સંભળાવવા સારુ આરડે છે!' એ જો મૂંગો મરી રહે તો હલકા મનસૂબા ગોઠવતો લાગે. તેની આંખો અમસ્તી જોતી હોય તો પણ ચકળવકળ થતી લાગે. એની અનંત વેદનાઓને વ્યક્ત થવા માટે સભ્ય વાક્ય એક જ : 'મારે રોટલા-પાણીની વપત્ય પડે છે!'

(4)

'મારું કરમ ફૂટી ગયું, ભાઈ ! દીકરી મંગળાનો ચૂડો ભાંગ્યો.'

'ઓચિંતાનું શું થયું?'

'હરિ જાણે ! જમાઈની કાયા તો કંચન સરખી હતી, પણ એકાએક હૃદય બંધ પડી ગયું. ઓછામાં પૂરું દરબારે મકાન પણ પાછું લઈ લીધું, જમીન આપી'તી તે રાજમાં દાખલ કરી લીધી, અને દીકરીને પહેર્યે લૂગડે બહાર કાઢી.'

'આ તે શો કોપ?'

'હું જાણું છું, ભાઈ, જાણું છું. દીકરીના લીલા માંડવા હેઠે જ એ કાળમુખો સદાશિવિયો તે દી નિસાસો નાખી ગયેલો ને શરાપી ગયેલો. વાઘરીવાડે જઈને કાંઈક કામણટૂમણ પણ કરાવતો હતો. એનાં પાપ મંગળાને આડાં ફરી વળ્યાં.'

ભવાનીકાકાની આ વાતમાં થોડોક જ સુધારો જરૂરી છે. જમાઈરાજનું મૃત્યુ સદાશિવના શાપથી નહિ, પણ શરીરમાં વધી પડેલી ચરબીથી નીપજ્યું હતું, એ માધવી-લતાનો ઓધાર આંબો જાણે કે બેહદ કેરીઓના ફાલથી ફસકાઈ પડ્યો હતો.

એક વરસ વીતી ગયું છે. માથાના ચળકતા મૂંડા સાથે અઢાર વર્ષની મંગલા મહિયરે ખૂણો મુકાવવા આવી છે. એક વરસની કીકી એની કેડ્યે રમે છે. હવે એને પાછું સાસરે જવાનું રહ્યું નથી. વરના પિત્રાઈઓએ એની સાસરીની સંપત્તિનો કબજો કરી લઈ આ 'રાંડ મૂંડી'ને માસિક બે રૂપિયા જિવાઈના ઠરાવી આપ્યા છે. ભવાનીકાકાને નવી વહુથી થયેલી બાળગોપાળવાડી બહોળી હોઈ આ રાંડીરાંડ દીકરી ઉપર ખાસ કશું હેત તો નથી રહ્યું, પણ મંગળાનો રંડાપો એને ભારી ઉપયોગ થઈ પડ્યો. નવી માને વરસોવરસ આવતી સુવાવડ મંગલા જ કરશે અને એટલી બધી સુવાવડને કારણે નવી મા માંદાસાજાં રહે છે તેને કામમાંથી સંપૂર્ણ વિસામો મળશે.

નદી કાંઠે ધોળી માટીના ઓરિયા હતા. આખી ગોહિલવાડમાં એ માટી પંકાતી. ગાર-ઓળીપામાં એનો તે કાંઈ રંગ ઊઘડતો! ભવાનીકાકાને નવું પરણેતર, એટલે પોતાના ઓરડામાં એ ધૂળની ગાર કરાવવી ગમતી. કેડ્યે પોતાની નાની કીકીને તેડી, ખંભે કોશ ઉપાડી, માથા પર પછેડી લઈ મંગળા એ ઓરિયાની માટી લેવા ઘણી વાર જતી. સવાર-સાંજ તો ઘરકામ હોય તેથી બળતે બપોરે જતી. ગામથી અરધો ગાઉ દૂરના એ ઓરિયા પાસે થઈને જ સદાશિવ હલકારાનો કેડો જાતો. એ રીતે કોઈકોઈ વાર એ નદી-પ્રવાહ, એ બળતો વગડો અને એ હૈયાશૂન્ય ટપાલી - ત્રણેના નિત્યસંગાથમાં એક ચોથું જણ ભળતું - રાંડીરાંડ મંગળા. મંગળાની કીકી સારુ સદાશિવ પોતાની કેડ્યે પિપરમીટની પડીકી ચડાવી રાખતો. કોઈ કોઈ વાર થેલો ઝાડના થડ પાસે મેલીને માટી ખોદી આપતો, ગાંસડી ચડાવતો, પણ અગાઉની માફક જ મૂંગો રહેતો, સામી મીટ માંડતો હતો ખરો, પણ સસલાની માફક બીતો બીતો.

હા ! ધીરે ધીરે એક પાપ એના અંતરમાં ઊગ્યું : આ ઓરિયાની અંદર મંગળા થોડેક વધુ ઊંડાણે ઊતરી જાય, એકાએક એના ઉપર ભેખડ ફસકી પડે, એ ક્ષણે જ પોતે નીકળે, નાની કીકી રોતી હોય, મંગળાનું ધોળું ઓઢણું અથવા માથાનો લીસો મૂંડો જરીક બહાર દેખાતો હોય, તે નિશાનીએ દોડીને પોતે મંગળાને એ દડબા નીચેથી બહાર કાઢે, પાણી છાંટે, પવન નાખે, જીવતી કરે, ને પછી -

અહાહા ! પછી શું? અદ્દભુત કોઈ નવલકથાના વીરની માફક મંગળાને અલૌકિક પરાક્રમથી જીતવી હતી, ઘર માંડવું હતું, આ માટીથી ઓરડો લીંપાવવો હતો. મંગળાને માથે ભલે વાંભ એકનો ચોટલો ન હોય, ભલે મૂંડો જ રહે, ભલે એનું રૂપ શોષાઈ ગયું, સદાશિવ તૈયાર હતો.

પણ જીવતર ક્યાં નવલકથા છે? આવા કશા જ દટ્ટણપટ્ટણની જરૂર ન પડી. એવો એક દિવસ સીધીસાદી રીતે આવી ગયો કે જ્યારે દુઃખના ડુંગરા હેઠ ચંપાતાં ચંપાતાં બામણની રંડવાળ દીકરીએ મરવા-મારવાની હિંમત ભીડી.

મંગળા એટલું જ બોલી : 'આમાંથી મને બહાર કાઢ. પછી રૌરવ નરકનાં દુઃખ ભોગવવાય હું તૈયાર છું.'

સદાશિવે દૂર ઊભા રહી ફક્ત કીકીને પોતાની છાતીએ ચાંપી, કીકીની નાનકડી હથેળી પોતાની આંખો ઉપર મેલી એટલું જ કહ્યું : 'આ નદીની સાક્ષી - આખી દુનિયાની સામે ઊભો રહીને તને ને કીકીને હું પાળીશ.'

* *

વૈશાખ સુદ પાંચમની રાત, નદીકાંઠાના ઉજ્જડ શિવાલયના વાડામાં પચાસ ભેટબંધ શુકલ બ્રાહ્મણોના હાથની ડાંગોની ઝડી વરસી, અને એમાં ત્રણ જણાંનાં માથાં ફૂટ્યાં : પરણવા બેઠેલાં ટપાલી સદાશિવનું ને વિધવા મંગળાનું, તેમજ એ લગ્નમાં પુરોહિત બની ભાગ લેનાર કમ્પાઉન્ડર વિશ્વનાથનું. વિશ્વનાથ બેભાન બન્યો ત્યાં સુધીમાં તો સપ્તપદી ગગડાવીને પૂરી કર્યે જ રહ્યો, બેશુદ્ધિમાંથી જાગ્યો ત્યારે પણ એ બહાદરિયો મંત્રો જ બબડતો હતો. ગામના બ્રાહ્મણો એને 'સાળો વિશવો આર્યસમાજીડો !' કહી ઓળખતા.

ત્રણ જણાં એક પખવાડિયે દવાખાનામાંથી સાજાં થયાં. સદાશિવને પોસ્ટખાતામાંથી 'બરાબર નોકરી કરતો નથી' એ કારણે રજા મળી. કોળીવાડને પડખે એ બેય જણાંને ઓડ લોકોએ નાનું ઘર બાંધી આપ્યું. કોળીઓ ભેગા થઈને કહે કે : 'મા'રાજ ! તું જો કે'તો હો ને, તો અમે ઈ પચાસે શુકલોનાં ઘરમાં આવતે અંધારિયે ગણેશિયા ભરાવીએ.' સદાશિવે હસીને ના પાડી.

- ને દુનિયા શું આટલી બધી નફ્ફટ છે ! એની નફ્ફટાઈની અને એના ભૂલકણા સ્વભાવની તે શી વાત કરવી ! સદાશિવ અને મંગળા રોજ પેલા ઓરિયાની માટી લાવે છે. ઉનાળે કરગઠિયાંની ભારી લાવે છે. નફ્ફટ લોકો એ ચંડાળોથીયે બેદ બે પાપાત્માઓની ભારીઓ વેચાતી રાખે છે!

બે વરસમાં તો કીકી પણ પોતાની નાનકડી ભારી માથે લઈને મા-બાપની વચ્ચે ઊભતી થઈ ગઈ. હૈયાફૂટાં ગામલોકો એ ત્રણ ગાંસડીઓ પર જ શા સારું અવાયાં પડતાં હશે!

- ને શાં ઘોર પાપ બિચારા ભવાનીકાકાનાં કે સગી આંખે એને આ બધું જીવ્યા ત્યાં સુધી જોવું પડ્યું ! ઓ અઁબાજી મા ! ક્યાં ઘોર પાપે !