આંસુની મહેફિલ

(વાર્તાકારઃ ઝવેરચંદ મેઘાણી)

આ સારુ તમે મારી જાળીમાંથી પાનની પિચકારીઓ થૂંકો છો?

તમે જેલ-ઑફિસના કારકુનો અને હું જેલ-ઑફિસની બારી, એટલે શું તમે નિર્લજ્જ ધારી લીધી? હું નિષ્પ્રાણ છું. લોઢા-લાકડાની બનેલી છું, અનેક ચોર-ડાકુઓની આંસુધારે ધોવાઈને દયાહીન બની ગઈ છું. મારપીટ, ગડદાપાટુ અને ગાળાગાળીની સાક્ષી છું. એટલે શું હું સ્ત્રીજાતિની મટી ગઈ છું, વીરા મારા?

તમે પાન ચાવીને મુખ રાતાં કરી-કરી ઘેરથી દમામભેર ચાલ્યા આવો છો, એટલે શું એમ માનો છો કે તમારી હોજરીના ભડકા હું નથી જાણતી? જાણું છું, બધુંય જાણું છું. આ કળામુખા સત્યાગ્રહે તમારું કામ દસગણું વધારી દીધું છે. પણ સરકાર કંઈ દિવસના પચીસ કલાકો થોડી કરી શકે છે? – તમારાં સ્ત્રી-બાળકો માંદા મરે છે તેને માટે દવા લઈ આવવાનીય તમને વેળા નથી : તમારી રસોઈ કરનાર કોઈ નથી, તમે ચા પીને પેટના ખાડા પૂરો છો, દરેક અક્કેક પાનપટ્ટી ચાવો છો. પીળી પડેલી આંખો ઘુરકાવી-ઘુરકાવીને તમે એ ટોળે ટોળે આવતા ગુનેગારો ઉપર રાતાચોળ ચહેરા કરો છો, તમે અંદર અંદર કામની મારામારી ને ગાળાગાળી ચલાવો છો. એ એ બધું શું હું નથી ભાળતી? તમે પુરૂષો થઈને આવા કાયર, ત્યારે હું નારી છતાં કેટલું સહું છું!

હા-હા-હા-હા !

તમે મારા હસવાના ખડખડાટ નહિ સાંભળતા હોય, ખરું? લોઢાના સળિયા મારા કાળા-કાળા દાંત છે. હું તો ડાકિની છું. હું તો તમને જૂઠુંજૂઠું કહેતી હતી. મારે વળી લાગણી કેવી? જાડીજાડી દીવાલ : એમાં જકડેલું મારું દેહપિંજર : લોઢાના સળિયાની બનેલી મારી પાંસળીઓ : તેની ઉપર પણ પાછી લોઢાની નસો જેવી તારની જાળી : આખા દેહમાં ક્યાંય છાંટો લોહી ન મળે, કે ન મળે લચો માંસ : ન મળે આંખો, કે ન મળે છાતી. ફક્ત જામે એકલું દાંતવાળું મોઢું અને તળિયા વગરની હોજરી.

સવાલ પડ્યું છે. મારી પાંસળીઓની આરપાર ઠંડો પવન ફૂંકાય છે. ફૂંકો જોરથી. હજુ વધુ સુસવાટા લગાવો. જુઓ પેલા કાળમુખા કેદીઓના કતાર ચાલી જાય છે જેલની બહાર મજૂરી ખેંચવા. જુઓ, એની છાતી ઉપર તો ચામડી છે. ચામડી ઉપર પાછાં કૂડતાં છે, તોયે જાણે પવન એનાં ખોળિયાંની આરપાર શારડી-શો છેદ પાડતો પરોવાઈ જાય છે. જુઓ-જુઓ કાળી ટોપી, લાલ ટોપી, લાલ-કાળી ટોપી, ધોળી ટોપી, પીળી ટોપી : ટોપી ! ટોપી ! ટોપી ! તેની પાછળ ડંડા મારતી પીળી પગડી : તેની આગળ ખાખી વેશવાળો ચાબુકદાર ચોકીદાર : ચોકીદારનાં ચકચકતાં ચગદાં ઉપર પણ તાળું અને ચાવી કોતરેલાં ! જુઓ, માનવ-પશુઓનાં ટોળાં ચાલ્યાં જાય. બેડીઓનાં ઝંકાર બોલે છે. ચાવીઓ અને તાળાં ચીં-ચીં કરે છે, જૂની વાર્તાઓ માંહેલી કોઈ નજીવા નગરીમાં ઢૂંઢા રાક્ષસને રાજદરબારે જાણે નાટારંભ થાય છે.

જાવા દો બેટાઓને. બપોરે તો હું આંહીં મારા ખોળામાં એમાંના કંઈકને પોસપોસ આંસુડે રોવરાવીશ. ભલે જાય, ભલે છૂપી બીડીઓ પીએ પગે બાંધીને છૂપી બીડીઓ છોને જેલની અંદર લઈ આવે! હું ડાકિની છતાં સ્ત્રીજાત હોવાથી ન બોલી શકું તેવી ગલીચ ચાલાકી કરીને ભલે તમાકુ,  ગાંજો ને અફીણ એની બુરાકોમાં ચોરી લાવે, મારો વારો તો બપોરે છે ને!

જાવા દો બેટાઓને. બપોરે તો હું આંહીં મારા ખોળામાં એમાંના કંઈકને પોસપોસ આંસુડે રોવરાવીશ. ભલે જાય, ભલે છૂપી બીડીઓ પીએ, પગે બાંધીને છૂપી બીડીઓ છોને જેલની દર લઈ આવે! હું ડાકિની છતાં સ્ત્રીજાત હોવાથી ન બોલી શકું તેવી ગલીચ ચાલાકી કરીને ભલે તમાકુ, ગાંજો ને અફીણ એની બુરાકોમાં ચોરી લાવે, મારો વારો તો બપોરે છે ને!

બપોર તપતા આવે છે. મારી ભૂખતરસની જ્વાલા વધતી જાય છે. મારું જઠર ‘આંસુ ! આંસુ !’ અને ‘નિઃશ્વાસ! નિઃશ્વાસ!’ એમ ભોજન માટે પોકારી કરી રહ્યું છે. ઓ ડંડાખાન ! ઓ પીળી પગડીવાલા દીનમહમદ ! હવે તો મુલાકાતવાળાઓને તેડી લાવ. જો, એનાં ત્રણ-ત્રણ મહિને આવેલાં સગાંઓ બહાર તાપમાં ટળવળે છે. તું તો ખૂની છે, બુઢ્ઢો છે. તોયે રહમદિલ છે. તારે તો ત્રણ વર્ષ પછી છૂટીને શાદી કરવી છે ને!

‘હાં સા’બ! શાદી ક્યોં ન કરે ! જરૂર કરેંગે !’

વાહ ડંડાખાન, તો બોલાવી લે મુલાકાતવાળાઓને અને એની દુવાઓ ભેગી કર, ભાઈ! હું કંઈ તારા ભલા સારુ કહું છું કે દયા ખાતર કહું છું એમ ન માનતો. હું તો ચીસો પાડું છું. કેમ કે મારે તો મારું જઠર ભરવું છે, મારે આ ચોરડાકુઓના નિઃશ્વાસ, હાહાકાર અને હૈયાફાટ વિલાપની ઉજાણી માણવી છે.

ડાંગોવાળા બારૈયાઓ, ધીંગાધીંગા ધારાળાઓ, લૂંગી પહેરેલા મુસલમાનો, સુરમેભરી કાળી આંખો અને વાંકડિયા ઓડિયાંવાળા પઠાણો : આ કોઈ નવાં ઓઢણાં પહેરીને આવેલી નવયૌવનાઓ, અને લીરા લીરા થઈ ગયેલ સાડલામાં અંગની એબ ઢાંકીને ઊભેલી બચરવાળ ઓરતો : આ મેલાંઘેલાં છોકરાં અને નવા આંગડી પહેરીને બાપને મળવા આવેલી કોઈક છોકરીઓ : હા-હા-હા-હા! કેવાં એ બધાં મારી સામે મેંઢાં બનીને ઊભાં છે! આ શેરબહાદુરો ટીકીટીકીને મને જોઈ રહેલ છે. દિલમાં થાય છે કે એ તમામને ટગવવા હું થોડી વાર મારાં બારણાં બંધ કરી દઉં, અને પછી એ સહુની આજીજીઓ ને ચીસોમાંથી ઊઠતું મીઠું સંગીત સાંભળું છું. પણ ત્યાં તો –

આવો કસળાજી બારૈયા ! આવો રૂપસંગ ભીલ ! આવો-આવો મિયાં જમાલુદ્દીન ! આવો ઠાકરડા ગેમાજી !

આવો કસળાજી બારૈયા ! આવો રૂપસંગ ભીલ ! આવો-આવો મિયાં જમાલુદ્દીન ! આવો ઠાકરડા ગેમાજી !

ચાર પાંચ કેદીઓને લઈને ડંડાખાન આવી પહોંચ્યા.

તમે પાંચેય જણા અહીં મારી પાસે જ ઊભા રહો. નહિ, નહી, મારી બાજુમાં બીજી બારી છે ત્યાં નહિ જવાય. ત્યાં કેમ દોડ્યા જાઓ છો, ગમારો? ઓ મુકાદમ! મારો, મારો એને બે-ચાર તમાચા, અને પાછા મારી પાસે ધકેલો. સાન નથી એ જંગલનીઓને કે એ બારીના સળિયા આડી મારા જેવી તારની જાળી ક્યાં ગૂંથેલી છે! પણ હું તમારી લુચ્ચાઈ સમજું છું. તમારે તો એ બારીના નર્યા સળિયામાંથી સગાંવહાલાંનાં મોં ચોખ્ખેચોખ્ખાં જોવાં છે, ખરું કે? મારી જાળીમાંથી તમને એકબીજાનાં શરીરો ટુકડા-ટુકડા દેખાય છે તે નહિ ગમતું હોય ! તો ગુનો શીદ કર્યો? ગુનો નથી કર્યો, તો પૂરા સાક્ષી પુરાવાથી બચાવ કાં ન કર્યો? બિચારા મેજિસ્ટ્રેટની તથા પોલીસની બચરવાળ સ્થિતિનો વિચાર પણ ન કર્યો? શા સારુ તમે સીધેસીધી જુબાની આપી દીધી વારુ?

માટે ચૂપ બનીને અહીં ઊભા રહો. ઓ મુકાદમ ! પેલો પાંચમો ગેલિયો આવ્યો, તેને પણ આ ચારની વચ્ચે ઠાંસી દે. સમાતા નથી? તો પછી શા સારુ એનાં શરીરો એટલાં બધાં જાડાં રાખેલાં છે? રસોડામાંથી તેલ હમણાં કેમ ઓછું ચોરાય છે? સાંજની ભાજીમાં શકરિયાનાં કોઈ-કોઈ બટકાં પણ શા સારુ રહેવા દો છો?

હાં, કરો હવે વાર્તાલાપ. તમારી મુલાકાતો શરૂ થઈ ગઈ. તમારી પાંચની સામે પચીસ જણાં મુલાકાતિયાં ઊભાં છે. તમારી અને એની મળી ત્રીસ જીભો બની. વાહ વાહ! ચીડિયાખાનામાં જાણે ચીંકાર ચાલુ થયા. બોલોબોલો, જે પૂછવું હોય તે પાંચ મિનિટમાં પૂછી લો. જવાબ પકડવાની પરવા ન કરો. સામાં પચીસ જણાં જવાબ આપે એમાં મારો શો ગુનો?

ક્ષુધાતુર જીભો જાણે ખાઉંખાઉં કરતી હોય તે રીતે ચિત્કાર કરે છે. મજા આવે છે. કોઈ કોઈનું કાન પડ્યું સંભળાય જ નહિ. એ તમામ ચીંકારોમાંથી એક નવી ભાષા સરજાય છે. ફૂલઝરમાંથી ઝરતા રંગો સમાન એ શબ્દો –

“મારા બરધિયા શું કરે છે?” એ કાકા, મારા બરધિયાને બરાબર ચારજો હો કે! હું છ મૈને બા’ર આવીને ખેતરડાં ખેડી નાખીશ. હું તુટી મરીને પણ તમારાં નાણાં ભરી દઈશ, પણ મારા બરધિયાને ચાર નીરજો હો ! એને ભૂખ્યા રેવા દેશો મા !

આહાહા ! એટલું કહેતાં તો ગેમો બારૈયો રડી પડે છે.

ઓ મુકાદમ ! નજર રાખ. આ કેદી મુલાકાત કરવા આવ્યો છે કે રડવા ? માર ડંડો ને કાઢ પાછો.

પગે લાગે છે? આજીજી કરે છે? ‘ભાઈસાબ, હવે નહિ રડું’ એમ કહે છે? તો ઠીક, છો ઊભો.

સામેથી સગાંવહાલાં જવાબ વાળે છે, ‘તું હેમત રાખ્ય! હેમત રાખ્ય ! મરદ છો કે બૈરું! હું બાર જીવતો બેઠો છું તાં લગી તારા બરધિયાને શો વાંધો છે? હેમત રાખ્ય ને સજા ભોગવી કાઢ્ય, ભૂંડા!’

ઘૂમટો કાઢીને પેલી રૂપસંગ ભીલની બૈરી ઊભી છે. એકબીજાને નીરખે છે. અરે, ડાઘો રૂપસંગ ભીલ પણ રડી પડે છે ! શાબાશ, મારા પથ્થરો રૂપસંગ ભીલને આંસુડે ભીના થયા, એ મારો વિજય કંઈ જેવો તેવો છે? સાવજ સરખો રૂપસંગ ચોધાર આંસુડે પેલી ઘુમટાવાળીને કરગરે છે કે “અરે ભૂંડી, ત્રણ-ત્રણ મૈનાની મુલાકાતમાં પણ તું ના આવે ! મોઢુંય ન બતાવે ! મારાં છોકરાંની ખબરેય ના આલે?”

“શું કરું?” ઘૂમટાવાળી રડતી-રડતી કહે છે : “રેલભાડાનાં નાણાં નૂતાં, તે મેં મારા કડલાં મેલીને ભાડું જોગવ્યું. અને દીચરી તો પંદર દી પેલાં માતામાં ગુજરી જઈ-”

અને રૂપસંગની આંખોએ ઝરા વહેતા મૂક્યા.

મુકાદમ ! ઓ મુકાદમ ! આ રડે છે, મુલાકાતમાં રડે છે ! લગાવ એને ધોકલા. એની બૈરી દેખે તેમ લગાવ. જોજો મોટો મુછાળો થયો છે અને રડે છે ! મારો એને, પાછો કાઢી મૂકો.

બારણાં સુધી જઈને વળી એ કેમ ઊભો રહે છે? ત્યાં દૂરથી બીજી બારી સોંસરવી નજર માંડીને કેમ એ એની બૈરીને જોઈ લે છે? એની મુલાકાત પૂરી થયા પછી એનાથી આવું તારામૈત્રક થઈ શકે કે? કાયદો શા માટે શિથિલ કરી મૂકે છો, મુકાદમ? આ તે જેલ છે કે બૈરી સાથે પ્રેમની નજર ખેલવાનું ભીલડાંનું ખેતર છે? દીચરી મરી ગઈ તેમાં આંહીં શાનો રડવા બેઠો? બહાર નીકળે તે દાડે પોક મૂકી મૂકીને દીચરીને સંભારજે ને!

શા સારુ આવી મુલાકાતો જ થવા દેવી? હવે ચાર દિવસ સુધી રૂપસંગ ભીલડો સરખું કામ નહિ કરી શકે. તમે મારી મારીને તે એને કેટલો મારશો?

સાંજના ઓળા ઊતરે છે. પચીસ જણાની આવી મુલાકાતો પતી જાય છે. કેદીઓની ચોપડીઓમાં ‘ત્રૈમાસિક મુલાકાત આપી’ તેવી છાપ છપાઈને જેલરની સહી થઈ જાય છે. રાત્રિના અંધારામાં હું એકલી પડીને એ ચોપડીઓ સામે તાકું છું. પવનને બોલાવીને એ ચોપડીઓનાં પાના ઉરાડાવી મશ્કરી કરાવું છું. એટલાં બધાં એ ચોપડીના ખાનાંની અંદર ખરાં ખાનાં તો આંકેલાં જ નથી ના! આંસુનાં ટીપાંની સંખ્યા મૂકવાનું ખાનું ક્યાં? રૂપસંગની દીચરી મરી ગઈ તેનું ખાનું ક્યાં? મુલાકાત કરતાં-કરતાં રખે રડી પડશું તો પાછળથી ધોકા લાગશે, એવી બીકે ગેમાએ કેટલીવાર પછવાડે જોયા કર્યું તેની નોંધ ક્યાં? જમાલુદ્દીન મિયાંના દિલના ધબકારા કેટલા ગણા વધી ગયા હતા તેની તો નોંધ જ નહિ ને?

અંધારે બેઠીબેઠી હું એ આંસુઓને મારા ખોળામાંથી વીણી-વીણીને ગણું છું. અંધારે એ ટીપાં સરોવરની માછલીઓ જેવાં ચોખ્ખાં ચળકે છે. એ અક્કેક ટીપામાં જુદાજુદા આકારો દેખાય છે : કોઈમાં બરધિયા કોઈમાં ખેતર : કોઈમાં પાંચીકે રમતી નાની દીચરી : કોઈમાં વળી મૂએલી પુત્રીનું મડદું : કોઈમાં કબાલો લેવા ઘેરે આવી ઊભેલો વિકરાળ સંધી : તો કોઈમાં વળી ઘરનાં બે ઠામડાંની જપ્તી કરતા સિપાહીદાદા : નદીકાંઠે નાનાં ગામડાં, ગારાનાં ભૂખરાં ખોરડાં, ખોરડામાં પડેલી સુવાવડી બાયડી : એવા તો અપરંપાર આકારો.

આંસુના પ્રત્યેક બિંદુને હું નિહાળી-નિહાળીને જોઉં છું. એ તો મારી રોજની કમાણીનાં રત્નો છે. દિવસવેળાએ ધગધગતા છાંટા પડતાં મારા ખોળાનો ચૂનો પણ ખદબદી જાય છે. ઝતાં હું ધીરજ ધરીને સહી-સહી સંઘરું છું. પછી એ થીજેલાં ટીપાંની અંદર આખી રાત આવી રીતના આકારો પ્રકટતા જોવાની લહેર આવે છે. મારી એ કમાણી જોઈજોઈ હું છાનીમાની ફુલાઉં છું. ચાલતું હોત તો એ ટીપાંનો હાર પરોવીને મારે સળિયે તોરણ બાંધત. પણ પચાસ વર્ષથી એકઠાં થતાં એ અભારણોને હું ક્યાં સમાવત ! જોઈને કેટલાય લોકો ઈર્ષ્યાથી ફાટી પડત. પેલો ફાંસી દેનારો કસાઈ કેદી જો જોઈ જાત તો ચોરી કરીને ઉઠાવી જાત. રાતભર મારો ખજાની નીરખી-નીરખીને પ્રભાતે પાછું જાણે કશું જ બન્યું નથી. મારી કને ગુપ્ત કશી સંપત્તિ નથી – એવી ચાલાકી કરીને હું કેવી ડહીડમરી થઈ ઊભી રહું છું.

ફરી પાછી ફિક્કી આંખોવાળા કારકુનોના મોંમાંથી પાનની પિચકારીઓ મારી જાળી પર છંટાવી શરૂ થાય છે, ને હું થરથરી ઊઠી પુકારું છું કે શા સારુ મને અબળાને સંતાપો છો? હું જેલની બારી એટલે શું મને હીન, અકુલીન માની લીધી? નીચા કુળની બધીને જ શું તમે ભ્રષ્ટ સમજો છો? તમારી જુવાનીમાં તે હવે એવું શું બળ્યું છે કે તમે પાનબીડાં ચાવો છો ને પિચકારીઓ છાંટો છો?