પાપી

(વાર્તાકારઃ ઝવેરચંદ મેઘાણી)રાતના બે વાગ્યાથી કાળુ એના આંગણાની આંબલી નીચેના જૂના ભાંગલા બાંકડા ઉપર બેઠેલો હતો. બેઉ ગોઠણ વચ્ચે માથું દબાવીને એ અંધારામાં તાકી તાકી જોતો હતો કે પોતાના ઘરનું કમાડ ક્યારે ઊઘડે ! આટલા સરવા કાન એણે આજ જીવતરમાં પહેલી જ વાર માંડ્યા હતા. ઘરની અંદર શો-શો સંચાર થાય છે, કષ્ટની ચીસો કેટલી વાર પડે છે, એ ઊંહકારો પંદરમી વારનો હતો કે ચૌદમો-એ બધું એના કાન તલ્લીન બનીને વીણતા હતા-તરૈયાઓ દરિયાને તળે જઈ બીજી તમામ વાતો પ્રતિ આંધળા બની સાચાં મોતી વીણે છે તેવી રીતે.

સાડા ચાર વાગ્યે ઘરમાંથી ગંભીર સુખનો શબ્દ સંભળાયો કે : 'વાહ ! શાબાશ બેટી !'

પાંચ બજ્યા અને કમાડ બહુ ધીરેથી જરીકે કચૂડાટ કર્યા વગર ઊઘડ્યું. અંદરથી હાથમાં બેગ લઈને દાકતર દાદા બહાર નીકળ્યા. કાળુ સફાળો ખડો થઈને સામો દોડ્યો, એને પોતાના તકદીરનો ફેંસલો સાંભળવો હતો.

ધસી આવતા જોધાર કાળુને ખંભે હળવો પણ મક્કમ હાથ મૂકીને નસરવાનજી દાદા ઘેરા નાદે બોલ્યા : 'કાળુ ! બેટા ! જો, તારી વહુને બહુ થાક લાગ્યો છે. કેટલા કલાકની મહેનત કર્યા પછી એને માંડ માંડ નીંદ આવી છે. તું ઉતાવળ કરીશ ના, હો ગાંડિયા ! નર્સ અંદર છે તે તને બોલાવે ત્યારે જ ઘરની અંદર દાખલ થજે, નહિતર આ બુઢ્ઢાના હાથના પાંચ ગડદા તારી પીઠનાં હાડકાંનો ચૂરો કરી નાખશે હાં કે!'

કાળુના માથા પર હાથ ફેરવીને દાકતર દાદા સવા પાંચે ગયા. મોટરના શૉફરને કહ્યું કે : 'બિલકુલ હૉર્ન ના મારતો હાં કે ! અને ખૂબ 'સાઈલેન્ટલી' ગાડી બહાર કાઢી લે.' ગાડી દૂર ન થઈ ત્યાં સુધી બારણું પણ દાદાએ બીડ્યા વિનાનું જ રાખ્યું. આંબલી પરનાં નાનાં-મોટાં તમામ પક્ષીઓ જરીકે ચોંક્યા વગર જંપેલાં રહ્યાં.

દાદા હજુ જાણે એની સફેદ દાઢીમાં હાથ પરોવતા સામે જ ઊભા હોય એવી અદબ રાખીને કાળુ બાંકડા પર બે ગોઠણ વચ્ચે મોં દાટીને બેસી રહ્યો.

રેલગાડીમાં વીજળીબત્તીનું ખાનું સાચવતો કાળુ દર એકાંતરે આટલી આટલી રાતો થયાં મુસાફરીઓ ખેંચતો હતો, પણ અત્યારે એણે આકાશનો એક ચળકતો તારો જેવો એકીટશે જોયો તેવી રીતે કદી નહોતો જોયો. પોતાની સ્ત્રી સુખે જંપીને સૂતી છે એટલું જાણ્યા પછી જ પરોઢના સુંવાળા પવનની ઠંડકનું એને ભાન આવ્યું. પરસેવે રેબઝેબ થઈ ગયેલું શરીર પર ચોંટી ગયું છે તેની એને હજુ હવે જ ખબર પડી. સવિતા થાકીને સૂતી છે - એને નિરાંત વળી.

પણ હજુ એને પૂરી ખબર નહોતી પડી. ઘણાં ઘણાં છોકરાં નાનપણથી જેમ વધુ પડતું સમજી જાય છે તેમ ઘણા ઘણા જુવાનો મોટી ઉંમરે પણ એવી જાડી બુદ્ધિના બોઘા રહી જાય છે કે એની સંસારી સાન જલદી જલદી વાત પકડતી નથી. કાળુ એવો એક બોઘો બ્રાહ્મણપુત્ર હતો-અરે, એને બ્રાહ્મણનું ફરજંદ જ કોણ કહે? એની જાતિ 'ઝોડ'ની હતી. ઝોડની માફક ઊંધું માથું ઘાલીને એ ઉદ્યમ કરવાનું જ સમજતો. એકલ મિજાજનો કાળુ વ્યવહાર-વિદ્યા શીખવાની દુનિયાઈ શાળામાં ભણ્યો જ નહોતો.

'કાળુ, તારે ઘેર દીકરો અવતરેલ છે. દાદાએ કહ્યું ને?' અંદરથી આવીને દાઈએ ખબર દીધા ત્યારે પ્રભાતનો પવન કાળુનાં નયનોમાં એક ઝોલું ભરી રહ્યો હતો.

કાળુએ જાણે કે સ્વપ્નમાં સાંભળ્યું. દાઈને એણે નિહાળી નિહાળીને જોઈ ત્યારે ખાતરી થઈ કે આ સ્વપ્ન નથી-સત્ય છે.

'સવિતાએ મને દીકરાની ભેટ દીધી ! એણે મને જીવતું માનવી અર્પણ કર્યું !' આ રોજની સાદી વાતમાં પણ કાળુ જેવા બોઘા જુવાને તો મહાતપસ્યાનું ફલ-કો દેવનું વરદાન દીઠું. સવિતા એને પરમેશ્વર શી લાગી. પત્નીએ હૃદયના કયા ગુપ્ત આવાસમાં આ બાલને સંઘરી રાખ્યું હતું!

દાઈએ કહ્યું : 'અંદર આવ, જોવો છે ને બચ્ચાને?'

'સવિતા જાગી છે? એણે કહ્યું છે?' દાદાના પાંચ ગડદા સંભારીને કાળુએ પૂછી જોયું.

'હા, આવ!'

કાળુ અંદર ગયો. કોઈ દેવાલયમાં-કોઈ પ્રાચીન ખંડેરમાં દાખલ થાય તેવી શાંત પગલીઓ ભરીને એ સવિતાના ખાટલા સુધી પહોંચ્યો. એનો હાથ હળવેથી ઝાલીને પોતાના મોં પર મેલવાની, પોતાના ગાલ પર ફેરવવાની, પોતાની છાતી પર ઠેરવવાની ઈચ્છા થઈ, પણ આભડછેટ નહીં.

આ હા હા હા ! ગમાર કાળુના અંતરમાંથી હજુયે અચરજ મટતું નથી કે આવા જીવતા જીવની માનવી જેવા માનવીની ભેટ મને મારી સવિતાએ ક્યાંથી આણીને આપી ! ક્યાં સંઘર્યું હતું આ ગુપ્ત ધન ! કેવું રૂપાળું બાળક !

સવિતા કશું બોલી નહિ, પણ ધણીની આ મૂંગી મૂંગી ભક્તિ દેખીને એની આંખો ભીની થઈ. કોણ જાણે શાથી, પણ કાળુએ પ્રથમ બારણામાં પગ મૂક્યો ત્યારે સવિતાનું મોં લોહી વિનાનું, ભયભર્યું અને લજ્જાથી તૂટી પડતું હતું, એને ધણી આટલી મમતા કરશે એવો ભરોસો નહોતો. જાણે એ કોઈ ભયંકર ફેંસલો સાંભળવા તૈયાર થઈ રહેલ અપરાધિની હતી.

પણ તેને બદલે સવિતાએ ધણીની આંખોમાં મીઠાશનાં સરોવરો ભાળ્યાં.

ઘરમાં કોઈ મોટેરું-નાનેરું આત્મજન નહોતું. સવિતાના બાપ કાશીની જાત્રાએ ચાલ્યા ગયા હતા. મા મૂએલી હતી. કાળુને તો નાનપણથી જ એકલ દશા મળી હતી. પોતે પંદર દિવસની રજા પર ઊતરી ગયો હતો. એના ખરા આપ્તજન નસરવાનજી દાદા જ હતા. એ પારસી દાકતર ગામ સમસ્તના ઓધારમ હતા. એમણે એક આયાને કાળુને ઘેર કામકાજમાં રોકી દીધી.

એક મહિનો થઈ ગયો, પણ હજૂય કાળુને ઘરમાં જાણે કે કોઈ ચમત્કાર બનેલો લાગ્યા કરે છે. આહા ! સવિતાએ મને એક માનવીની ઓચિંતી ભેટ આપી ! સવિતા પરમેશ્વરની કેટલે બધે નજીક હશે ! બાળકોને જન્મ દેનારી બધી જ જનેતાઓ એને સર્જનહાર સાથે સીધી ઓળખાણવાળી લાગી, અને પુરુષોમાં તો એવા એણે એકને જ માન્યા હતા-દાદાને.

પણ આ બધા લોકો મારી પછવાડે હસતા શા માટે હશે ! કાળુના મનમાં સમસ્યા ઊપડી. એ ચાલ્યો જતો હોય તો પાછળ બાઈઓ ગુસપુસ કરી રહેતી :

'આ ઓલીનો વર ! વિવા' પછી પોણા સાત મહિને જ....'

એટલે આવીને એ વાક્ય ભાંગી જતું. ખીખિયાટાથી એ અધૂરું વેણ પૂર્ણવિરામ પામતું.

ગાડી ઉપર કાળુ કામે જાય ત્યારે પાનપટ્ટી ઉપર ચૂનો-કાથો ચોપડતા ઊભેલા નાના-મોટા અમલદારોથી લઈ હાથમાં ઝંડીફાનસ લઈ ફરતા સાંધાવાળાઓ પર મોં મરોડીને હસતા : 'કાં કાળુ ! છોકરું મઝામાં છે ને ! ચહેરોમોરો કોને... તને મળતો છે કે એની બાને...?

'હજુ અત્યારથી શી ખબર પડે?' કાળુ સહેજ મોં મરકાવીને જવાબ આપતો ને સાચેસાચ એનું બાળક બેમાંથી કોની સૂરત પ્રગટ કર તો સારું તે વાતની એના મનમાં મીઠી ચળ ઊપડતી. આખરે એ મનથી નક્કી કરતો કે, બસ, મારો બાળક સવિતાનાં જ રૂપરંગ ધારણ કરે તો સારું, મારા રૂપમાં તો શું બળ્યું છે!

આખી રાત ગાડીમાં જાગતો એ વીજળીબત્તીના જ્યોતોને બાળકની આંગળીઓ સાથે જ સરખાવી રહેતો.

પરંતુ આજ આટલાં વર્ષો લગી મારી એક કૂતરા જેટલી પણ ગણતરી નહોતી, ને હવે આ બધા લોકો કેમ મારા ઉપર આવડું ધ્યાન આપી રહેલ છે ! મારા જંતુ જેવા ક્ષુદ્ર જીવનમાં આ તમામને નવો રસ ક્યાંથી ઊભરાઈ નીકળ્યો છે ! મારા સામે આંગળીઓ કાં ચીંધાઈ રહી છે ! લોકો આટલા બધા સ્નેહભાવે મારાં ને મારાં વહુ-બાળકના ખબર કાં પૂછે !

બોતડ કાળુને ધીરેધીરે રહસ્ય સમજાયું. આ લોકો મારું ટીખળ કરે છે. મારી સવિતાને લગ્ન પછી સાત જ માસે બાળ જન્મ્યું એ બનાવની પાછળ મોટો એક લોકાપવાદ ઊભો થયો છે.

બાળકનો સાચો બાપ હું નથી. કોઈ બીજો...

પછી તો આખી સાંકળના મકોડા કાળુના મનની સ્મૃતિમાં બેસતા ગયા. સવિતાનો બાપ મારો પાડોશી હતો. હું જ્યારે જ્યારે 'લાઈન' પર જતો ત્યારે કંઈક ને કંઈક ચીજ લાવીને સવિતા સારુ દઈ આવતો. એના બાપા મને આવકાર આપતા પણ સવિતાના અને મારા વિવાહની વાત તો એને સ્વપ્નેય સૂઝે તેવું નહોતું. ક્યાં એ શુદ્ધ ક્લીન બ્રાહ્મણ, ને ક્યાં હું કુળહીણો, લઘરવઘર, ઊતરેલ ધાન સમાન, નામનો જ માત્ર જનોઈધારી ! હું સવિતાને ભવિષ્યની અર્ધાંગનાના ભાવે જોઈ જોઈને જ એ બધી ભેટો લાવું છું એવું લાગે તો તો એ બ્રાહ્મણ મને કુત્તાને હવાલે જ ઘરનું બાર છોડાવે તેવો હતો. એમાં એકાએક ઓચિંતા એણે તે દિવસે મને કન્યા દેવાનું મન જાહેર કર્યું અને 'કાળુ શર્મા ! દરદાગીના કે લૂગડાંની કશી તરખડ કરવાની નથી' એવું અભયવચન દીધું. પૂરી તિથિ પણ બરાબર જોયા વગર મૂંગા મૂંગા અમારો હસ્તમેળાપ કરાવી આપ્યો, અને સવિતાને મારા શૂન્ય, નિર્જન ઘરમાં તે ને તે સાંજરે વળાવી આપી, પોતે એકદમ વૈરાગ્ય ઊભરાયો હોય તેમ જાત્રાએ નીકળી પડ્યા, જતી વેળા ન એની પુત્રી પ્રત્યે કે ન મારી પ્રત્યે કોઈ મમતાની લાગણી પણ બતાવી-જાણે કોઈ ચૂડેલની ચૂડમાંથી છૂટવા માગતા હોય તેમ નાસી ગયા. એ બધું શા માટે એમ બન્યું? કાળુને એ કોયડાનો ઉકેલ હવે જડ્યો.

સવિતાના ઉદરમાં પાપ હતું. એના બાપે મને બળતું ઘર કૃષ્ણાર્પણ કર્યું હતું-કન્યાદાન નહિ પણ સર્પદાન દીધું હતું.

બીજી વાતો પણ સાંભરી આવી : એવિશાળ થયું તેના આગલા દિવસોમાં સવિતા મોં સંતાડીને જ ઘરમાં પેસી રહેતી, સગપણ થયું તે પછી પણ એની આંખોમાં આનંદ નહોતો, જાણે કોઈ અકળ મનોવેદના એને અંદરથી ભક્ષી રહી હતી. લગ્નમાં પણ એને જાણે લાગતું વળગતું નહોતું. હસ્તમેળાપમાં પણ એના હાથ શબના હાથ જેવા ટાઢાબોળ હતા. એ ઘેર આવી ત્યારે રાતે સૂવાના ઓરડામાં પગ મૂકતાં પહેલાં એને જાણે કે ભાગી છૂટવું હોય તેવા એના હાવભાવ હતા. અંદર આવ્યા પછી જ્યારે શરમાળ કાળુએ પહેલવહેલી ભુજાઓ પહોળી કરીને એ જીવનસખીને જકડી લીધી હતી-જાણે તેને હું હૈયાની સાથે મરણાન્ત સુધી જડી લઉં છું એવો પ્રગાઢ ભાવ ઠાલવ્યો હતો-ત્યારે પણ સવિતાનું કાળજું એણે કોઈ વીંધાયેલી મૃગલીના સમું થડકતું સાંભળ્યું હતું. અંધકારમાં જાણે એ કશુંક ટેકણ શોધતી હતી.

આ ફફડાટ એના ઉદરમાં પડેલા મહાપાપનો જ હતો, ખરું !

તે પછીના સાત મહિના ! દંપતી-સુખની અખંડ સરિતા જેવો એ સમય વહેતો જતો હતો. કાળુ દરેક મુસાફરીથી જ્યારે ગરે આવે ત્યારે એને કંઈક ને કંઈક નવીનતા ઘરમાં જોવાની જ હોય. એની થાળીમાં વારે વારે ભિન્ન ભિન્ન મીઠી વાનગી પિરસાતી તેથીકાળુ બોલી ઊઠતો કે, 'આ શો ગજબ માંડ્યો છે? ગરીબનું ઘર શું તારે ફના કરી દેવું છે, સવિતા?'

એ તો પાડોશીને ત્યાંથી આવ્યું છે : તેમ છે : વગેરે ઉડાઉ જવાબ દીધા પછી સવિતા મોડો મોડો ફોડ પાડતી કે, 'આ તો મેં ટાઢી વધેલી રોટલીનાં બટકાંને જરીક ઘીમાં વઘારી કટકોક ગોળ અને બે એલચીદાણા વાટી ભભરાવેલ છે : બીજું કશું જ એમાં નથી.'

ઉનાળે સવિતા વારંવાર શ્રીખંડ પીરસતી ને કાળુને ટગવતી કે : 'ગામમાંથી વેચાતું મંગાવ્યું.' પછી મોડો મોડો ખુલાસો મળતો કે, 'રાતે મારા વાળુ માટે રખાવેલું દૂધ હું મેળવી દઉં, સરખું મેળવણ પડવાથી ઢેફા જેવું જામી જાય, સવારે કપડામાં બાંધીને લટકાવી દઉં, પછી જેરણીથી જેરી નાખું, જરીક હોય તેમાં દૂધ ભેળવીને થોડું જાયફળ ભભરાવું, એ... આ શ્રીખંડ છે. હું આ ખરચ નથી કરતી. બાઓ મા, ખાઓ તમે તમારે.'

કોઈ વાર સાંજે એ આવે ત્યારે ખાટલો, બાંકડો અને ફાનસ મૂકવાની ઘોડી સફેદા વતી રંગેલી નવી નકોર નીરખીને કહે કે, 'આ શું ફનાગીરી માંડી છે? આપણે સાહેબલોક કે'દુનાં થઈ ગયાં...?'

એનું મોં દાબી સવિતા સમજાવે કે, 'સાંભળો તો ખરા! બે પૈસાનો સફેદો અને પૈસાનું બેલતેલ મંગાવીને મેં જ રંગ્યાં છે આ.'

'તેં પોતે જ?' કાળુ ચકિત થતો.

'હા, પણ તમે કહો જોઉં, ભલા ! અરધા પૈસાનો પિરોજી રંગ મંગાવીને આને માથે અકેક આછી દોરી કાઢી હોત તો કેવું સરસ લાગત !'

હાઈકોર્ટની ફુલ-બેન્ચના જજોને પણ ઝાંખા પાડે તેવું ભારેખમ મોઢું કરને કાળુ જોઈ રહેતો ને પછી ડોકું ધુણાવીને કહેતો કે : 'ના રે ! તો તો સફેદ રંગની ખૂબી મારી જાય !'

એ રીતે કાળુના ફાટેલ ધોતિયામાંથી આછા જળેલા ટુકડા રંગત સાડલાના ટુકડાની કિનાર ભરેલ પડદાઓ બનીને ઘરની બારી આડા લટકતા થયા. જૂનાં ઊતરેલાં પહેરણોની ચાળમાંથી ટુકડા કાઢી તેની કોર ઓટી છ-બાર નેપ્કિન સવિતા સંઘરી રાખતી અને કોઈ મહેમાન જમવા આવે ત્યારે દરેક થાળીની બાજુમાં અક્કેક અક્કેક મૂકતી.

આમ સવિતાએ કાળુના શૂન્ય ઘોરખોદિયા નિવાસને સાચી કવિતા વડે સજાવ્યો હતો. એ સાત મહિના તો સાત દિવસની પેઠે વહી ગયા હતા, ને છતાં-છતાં કાળુ યાદ કરતો ગયો કે છેલ્લે એક માસથી સવિતાની જૂની અકળામણ સજીવન થઈ હતી. એ જાણે ક્યાંઈક નાસી છૂટવાના મનસૂબા કરતી હતી-વિના કારણે રો-રો કરતી હતી.

આ બધા ફૂલઢગલાની નીચે પેલો પાપનો સર્પ બેઠો હતો, ખરું?

કાળુને કલેજે ઝેર ચડવા લાગ્યું. લોકમુખના બોલની બદબો એનાથી સહી જતી નહોતી. ઘડીક થતું કે આ ગંદું બોલનારાની ગરદનો મારાં પાંચ પહોળાં આંગળામાં પીસી નાખું, ઘડીક સવિતા પર કાળ ચડતો, ઘડીક પોતાની જિંદગી ખતમ કરવા મન થતું.

નાસી જાઉં : અહીંથી ક્યાંઈક દૂર દૂર નીકળી જાઉં : આ સાત મહિનાના સંસારને છેક ભૂંસી નાખું-એવા વિચાર ઊપડ્યા. સવિતા અને બાળક સાંભરી આવ્યાં. તેને જાએ આંખોની સામેથી ખેસવી નાખતો હોય એવી રીતે એ વારંવાર હાથ પસારવા લાગ્યો.

આજે સવા મહિને નાહીને સવિતા ઊઠી છે. ક્યાંઈક બહાર ગઈ છે. પોતાને ઑફ ડ્યુટીનો દિવસ છે. છેલ્લો નિકાલ લાવ્યા વિના એ રાત કાઢવી કઠણ છે. કાળુને એક વાત સૂઝી : દાદાને ખોળે દિલ ઠાલવીને એક વાર રસ્તો સમજી લઉં : પછી મન નહિ તો એક જ ઠેકે દુનિયાની બહાર ભુસ્કો મારીશ. લોકોનું બોલ્યું હવે મારાથી સહ્યું જતું નથી.

નસરવાનજી દાદાના દવાખાનાના કમ્પાઉન્ડમાં કાળુ પહોંચ્યો ત્યારે અંધારું થઈ ગયું હતું. પચીસેક સુવાવડીઓના ખાટલા સમાય તેવી નાનકડી દરિદ્રનારાયણ ઈસ્પિતાલ શાંતિમાં પડી હતી. બાળકોના રુદન-સ્વરો એ આખા ધામને સજીવન બનાવતા હતા. કોઈ કોઈ ભાડૂતી ઘોડાગાડી આવીને ઊભી રહેતી અને અબોલ દાઈઓ શ્વેત પડછાયાઓ જેવી તરવરતી હતી. આત્માને-દુરાત્માને પણ નમવાનું મન થાય એવું એ વાતાવરણ હતું. જાણે કોઈ અકળ-અગમ ધૂપ ફોરતો હતો. દવાખાનાની નજીકમાં જ નિરાળો બેઠા ઘાટનો દાદાનો બંગલો હતો. મોખરે ફૂલઝાડોની ઘટાદાર કુંજ હતી.

કાળુનાં પગલાં થંભ્યાં. કુંજની અંદર દાદા કોઈ બીજા એક માનવીની સાથે વાતો કરી રહેલ હતા. સૂર પરખાયો અને શબ્દો પણ પકડાયા.

એ તો સવિતા જ હતી. બાળકને ખોળામાં ધવરાવતી એ ભોંય પર બેઠી હતી. દાદા જરી છેડે બાંકડા પર બેઠા હતા. વાતના તાર બંધાઈ ગયા હતા. તેમાંથી કાળુને કાને શબ્દો પડ્યા :

'શું કરું, દાદાજી ! હું તે દિવસ પાપમાં લપસી પડી. રજપૂત પાડોશીને ઘેર હું લગનનાં ગીત ગાવા કોણ જાણે ક્યાંથી જઈ ચડી, અને એ અમલદારના દીકરા કરણુભાનો હું ભોગ થઈ પડી દાદાજી!!'

કાળુને રોમેરોમે શૂળા પરોવાઈ ગયા.

'તે પછી તો, દાદાજી, મેં પ્રભુને પ્રાર્થના કરી કે મારી પ્રાણદોરી ખેંચી લ્યે. હું તો તે દિવસે મારી આવરદા ટૂંકી કરવા જ બેઠી હતી, રાતનાં અંધારાં ઊતરે એટલી જ વાર હતી. ત્યાં તો આ આવ્યા, ને મારા બાપાએ એની પાસે વાત મૂકી. એણે કબૂલ કર્યું, મને લાગ્યું કે જગદીશ્વરીએ જ મારી ધા સાંભળી.'

'બેટા !' દાદા બોલ્યા. 'એમ સમજીને તેં કાળુનો અવતાર બગાડી નાખ્યો?'

સવિતાનાં ધ્રુસકાં સ્પષ્ટ સંભળાતાં હતાં.

'સાચું છે. મારા પોતાના પાપનું મને જેટલું લાગી આવે છે તે કરતાં વધારે તો મને આ છેતરપિંડીની વાત પીડે છે. મેં શીદ આ ભોળા જુવાનનું જીવતર રોળી નાખ્યું-!' સવિતા ખૂબ રડવા લાગી. 'મને આ છેતરપિંડી બહુ ન ડંખત, જો મારે ને એને સાધારણ ઘરસંસાર હોત તો, પણ દાદાજી ! એ બાપડો મને શું પૂજે છે ! શું પૂજે છે ! અરે, મને ઈશ્વરથી બીજી ગણીને ભજે છે. એને મેં - !'

'અને તને એના ઉપર કેવું વહાલ છે, બેટા?!'

'હું શકું કહું, દાદાજી!' સવિતાએ છોકરાના માથા ઉપર હાથ મૂક્યો. 'એનું કલંક ધોઈ નાખવા સારુ તો હું મરવાના જ મનસૂબા કરું છું. હું તો હવે ગંધાઈ ગયેલ હાંડલું થઈ ગઈ. મને હવે કોઈનો ભો નથી, પણ આની સાથે જીવ એવો મળ્યો છે કે જળ-મીનની ગતિ છે. એના તને કારણે હું એ કહે ત્યાં ચાલી જઈશ. કહેશે તો ટૂંપો ખાઈશ.'

સંતાયેલો કાળુ વધારે સાંભળી ન શક્યો. એ ત્યાંથી ચાલવા ઊભો થયો. દાદાનું છેલ્લું વેણ એના કાનમાં ઝિલાતું ગયું :

'જા બેટા ! આવડો બધો પ્યાર તો ચાહે તેવા પાપને પણ જલાવી નાખે છે. પાપ રહ્યું જ ક્યાં? અને બાળક ! બાળક તો બીજા કોઈનું નથી, ભગવાનનું છે. એને કોણ પાપ કહી શકે? આવડા બધા હેતની આગ પાસે પાપ ખાક થઈને જ પડે. તું જા, એને ઘેર જઈને બધી કબૂલાત કરી દેજે. જો એનો પ્યાર ખરો હશે તો દુનિયા જખ મારે છે. છતાં જો એનું દિલ ન ચાહે તો બચ્ચું લઈને ખુશીથી આંહી ચાલી આવજે.'

કાળુ ત્યાંથી નીકળી ગયો. અંધારે અંધારે તળાવની સડકે ચાલતો થયો. દાદાના છેલ્લા બોલ એના અંતઃકરણમાં ગુંજતા હતા : સાચા પ્યારની આગમાં પાપ બળીને ખાક થાય છે : બાળક તો કોઈનું નથી, એકલા ભગવાનનું છે. સાચો પ્યાર હોય તો દુનિયા જખ મારે છે!

વાળુટાણે એ ઘેર ગયો. હંમેશની માફક એણે સવિતાનું માથું બંને હાથમાં લીધું. પોતે પતિને અભડાવતી હોય એમ એ ધીરેથી દૂર હટી ગઈ. એણે શરૂ કર્યું :

'આજે હું દાદા પાસે ગઈ હતી.'

'મને ખબર છે.'

'ક્યાંથી?'

'હું ત્યાં હતો.'

'તમે બધું સાંભળી ગયા છો?' સવિતા ફફડી ઊઠી.

'ના, બધું સાંભળવાની જરૂર નહોતી. ફક્ત એટલું જ યાદ રાખ્યું છે કે સાચા પ્યારની આગમાં પાપની ખાક થાય છે : બાળક ઈશ્વરનું છે : ને દુનિયા જખ મારે છે.'

ઘોડિયે પોઢેલા બાળ ઉપર એ લળી પડ્યો.

- અને પછી કાળુએ જ્યારે સવિતાને હૈયાસરસી લીધી, ત્યારે આઠ મહિનામાં તે દિવસે પહેલી જ વાર કોઈ નિષ્પાપ હળવાફૂલ જેવી બનીને સવિતા એની છાતી ઉપર ઢળી પડી.