સ્મિતા પાટીલ..... બહુત ખૂબસૂરત, મગર સાંવલી સી! (8)

(કિનારે કિનારે સિરીઝ)સ્મિતાજીએ સઈદ મિરઝાને પત્ર લખીને એક પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો કે શું ભવિષ્યમાં પણ તેઓ પેરેલલ સિનેમા માટે આટલી કટિબદ્ધતા રાખી શકશે? સમાજના આર્થિક રીતે મધ્યમ તથા નિમ્ન વર્ગની વાતો એ જ કમિટમેન્ટ સાથે અને ફોર્મ્યુલાના ચક્કરમાં ફસાયા વગર આગવી રીતે કરવાનું તે ચાલુ રાખશે? સઈદભાઇ, સૌ જાણે છે એમ, પોતાની ફિલ્મોનાં નામ લાંબાં રાખનાર (‘આલ્બર્ટ પિન્ટો કો ગુસ્સા ક્યૂં આતા હૈ?’, ‘અરવિંદ દેસાઇ કી અજીબ કહાની’, ‘સલીમ લંગડે પે મત રો’, ‘મોહન જોશી હાજિર હો’!) અને સામાન્ય પ્રવાહથી અલગ પ્રકારની ફિલ્મો બનાવનાર સર્જક છે. તેમના પિતાજી અખ્તર મિરઝા રાજકુમારને અમર કરી દેનાર ‘વક્ત’ના ડાયલોગ રાઇટર! (‘રાજા કે ગમ કો કિરાયે કે રોનેવાલોં કી જરૂરત કભી નહીં પડેગી, ચિનોય શેઠ…’, ‘જિનકે અપને ઘર શિશે કે હોં, વો દુસરોં કે ઘર પથ્થર નહીં ફેંકા કરતે’) સઈદ મિરઝાએ ટૂંકા નામવાળી  ટીવી સિરીઝ ‘નુક્કડ’ પણ બનાવી હતી, જેમાં પણ તેમની ફિલ્મની માફક મધ્યમવર્ગની રોજબરોજની સમસ્યાઓને વાચા અપાતી હતી, પણ હળવી રીતે. (તેમના ભાઇ અઝીઝ મિરઝાની બનાવેલી ‘સર્કસ’ સિરીયલ એ શાહરૂખની કરિયરની શરૂઆતની શ્રેણી) સઈદજીએ એક ટૂંકા નામવાળી ફિલ્મ વર્ષો પછી બનાવી અને તે ‘નસીમ’ને બે નેશનલ એવોર્ડ મળ્યા હતા! તેમને પડદા ઉપર જોવાની તક અમિતાભ બચ્ચનની ‘દીવાર’ ફિલ્મમાં મળી હતી.

‘દીવાર’માંનો પેલો ફેમસ કેન્ટિન-સીન જ્યારે અમિતાભ બચ્ચન આંખોમાં દ્દઢ નિર્ધાર સાથે રહીમચાચાને કહે છે, ‘જો પચ્ચીસ બરસ મેં નહીં હુઆ, વો અબ હોગા.... અગલે હફ્તે એક ઔર કુલી ઇન મવાલિયોં કો પૈસે દેને સે ઇન્કાર કરનેવાલા હૈ’! અમિતાભ જે કુલીની મારપીટ અને મોત પર અકળાય છે એ કુલીનો નાનકડો રોલ સઈદ મિરઝાએ કર્યો હતો. યાદ છે ને? એ કુલી હપતાના બે રૂપિયા આપવાનો ઇન્કાર કરતાં વારંવાર કહે છે, ‘મૈં નહીં દુંગા પૈસે, મૈં ક્યૂં દુંગા?’ એ સઈદભાઇને સ્મિતાએ પોતાના પત્રમાં પૂછેલો સવાલ કે સમાંતર સિનેમામાં એ ટકી શકશેને? એ કદાચ પોતાની જાતને પણ પૂછતાં હશે! કેમ કે એ દિવસોમાં જ ‘સ્પર્શ’ની દુર્ઘટના બની હતી. એવી સરસ ફિલ્મ પોતાના હાથમાંથી એ કારણસર જતી રહી હતી કે કમર્શિયલ સિનેમાની ભાષામાં તેઓ કહેવાતા ‘સ્ટાર’ નહતાં. સ્મિતાનાં બહેનપણી અને લેખિકા લલિતા તામ્હણેના કહેવા મુજબ તો  ‘સ્પર્શ’ના એ કમનસીબ બનાવ પછી સ્મિતા સળંગ આઠ દિવસ શોકભવનમાં રહ્યાં. તે પછી કોપભવનમાં આવી ગયાં અને ત્યારે ‘બતાવી દેવાના’ મૂડમાં એક જ દિવસમાં, સ્મિતાજીના પોતાના જ શબ્દોમાં, બે ‘સ્ટુપીડ મોસ્ટ’ ફિલ્મો સાઇન કરી હતી!

એ દિવસોમાં સમાંતર સિનેમાને સમાંતર દોડતી કમર્શિયલ સિનેમાની પટરી પર શરૂ થયેલ સફર(?)માં અકબરખાનની ‘હાદસા’નો પણ વાંધો નહતો કે નહતો મલ્ટિ-સ્ટારર ‘બદલે કી આગ’નો કે પછી રાજ બબ્બર સાથેના ‘તજુર્બા’નો અને ‘ભીગી પલકેં’નો પણ! રાજ બબ્બરે એક જમાનામાં ગોસીપ કોલમોમાં આવતી વાતને ઠેઠ હમણાં 2016મા રજત શર્માની ‘આપ કી અદાલત’માં શરમાતાં શરમાતાં કબૂલ કરી હતી કે સ્મિતા પાટીલ સાથેની ફિલ્મોમાં તે પોતાની ફી અડધી કરી દેતા હતા. સ્મિતાજીને બોક્સઓફિસ પર સફળતા મેળવવાની ધૂનમાં એકાદ એક્ટર સાથે પોતાની જોડી જમાવવાની વ્યાવસાયિક ફોર્મ્યુલાની આવશ્યકતા હોય. (રાજ-નરગીસ કે ધર્મેન્દ્ર-હેમા માલિનીના દાખલા કાયમ ઉપલબ્ધ જ હોય છે.) વધારામાં એ હીરોએ પોતાની ફીમાં કરેલા પચાસ ટકા ડિસ્કાઉન્ટનું પણ એ પરિણામ હોઇ શકે કે સ્મિતા-રાજની ફિલ્મોની યાદી આવડી લાંબી છે: ‘તજુર્બા’ તથા ‘ભીગી પલકેં’ ઉપરાંત ‘શપથ’, ‘પેટ પ્યાર ઔર પાપ’,  ‘કાનૂન મેરી મુઠ્ઠી મેં’,  ‘આનંદ ઔર આનંદ’, ‘આજ કી આવાઝ’,  ‘જવાબ’,  ‘હમ દો હમારે દો’,  ‘મેરા ઘર મેરે બચ્ચે’,  ‘અંગારે’, ‘તીસરા કિનારા’, ‘દહલીઝ’, ‘ઇન્સાનિયત કે દુશ્મન’, ‘મિર્ચ મસાલા’, ‘અવામ’,  ‘આકર્ષણ’ અને ‘વારીસ’!          

સ્મિતાજીના રાજ બબ્બર સાથેના સંબંધોથી ઘરનાં મોટાભાગનાં રાજી નહતાં એ હકીકતની જુબાનીઓ પણ હવે તો ‘યુ ટ્યુબ’ પર ઉપલબ્ધ છે. સ્મિતાજીનાં મમ્મી અને પપ્પા તથા તેમની બહેનો સૌએ અલગ અલગ ઇન્ટરવ્યૂમાં એ સ્પષ્ટ કહેલું છે કે એક પરિણિત પુરૂષ સાથે તેમના જોડાયેલા સંબંધનો સ્વીકાર કરવામાં કુટુંબને વાંધો નહતો. પણ એ બધાં સ્મિતાજીને એક જ વાત સમજાવતાં હતાં કે એ વ્યક્તિ (રાજ બબ્બર) પોતાના પ્રથમ લગ્નમાંથી પહેલા મુક્ત થાય, છૂટાછેડા લે પછી તેમની સાથે ઘર-સંસાર માંડે; તો ‘આઇ-વડીલ’ સહિતના કોઇને પ્રોબ્લેમ નહતો. પરંતુ, રાજ બબ્બરનું પ્રથમ લગ્ન પણ લવમેરેજ જ હતું અને રાજ-નાદિરાની સ્ટોરી જાણીએ તો સમજાય કે તેમાંથી અલગ થવું રાજ બબ્બર માટે સરળ નહતું. એ સમયે આખા પ્રકરણમાં  તેમનાં પત્ની નાદિરાજીએ મીડિયાના આશ્ચર્ય વચ્ચે પોતાના પતિના અન્ય સ્ત્રી સાથેના સંબંધ વિશે કોઇ ઉહાપોહ પણ નહતો કર્યો!   

નાદિરા બબ્બરે સંજોગો સામે પોતે જ શરણાગતિ સ્વીકારી હતી. તેમનો મત બહુ સ્પષ્ટ હતો. (‘મારા માટે મારાં બાળકો અને પરિવાર મારી જાત કરતાં વધારે મહત્ત્વના છે’)  તેને લીધે ઇંગ્લિશ મેગેઝિનોએ તેમને ‘પગલૂછણિયા’(ડોરમેટ) જેવું ઉપનામ આપ્યું. મતલબ કે પતિના લગ્નેતર સંબંધોના સંજોગોમાં મોર્ડન જમાનાની એક એજ્યુકેટેડ વુમનની માફક હસબન્ડને છોડીને અલગ રહેવાને બદલે તે પગલૂછણિયાની માફક ઘરમાં પડી રહે છે, જેના ઉપર પગ મૂકીને પતિ મન ફાવે ત્યાં અને ત્યારે આવે ને જાય છે! નાદિરાએ રાજ બબ્બર સાથે લગ્ન કર્યાં ત્યારે રાજ નાટકોના એક સ્ટ્રગ્લર હતા; જ્યારે નાદિરાજી એક માર્ક્સવાદી અને રંગકર્મી સજ્જાદ ઝહીરનાં પુત્રી હતાં. સજજાદજી ઓક્સફર્ડમાં લૉ ભણી આવ્યા હતા. છતાં વકીલાત કરવાને બદલે મુંબઈના ડાબેરીઓના કર્મસ્થાન સમા ‘પ્રોગ્રેસિવ રાઇટર્સ એસોસિએશન’ની શાખા લખનૌમાં શરૂ કરી હતી. તેમને ત્યાં ‘વઝીર મંઝિલ’માં કૈફી આઝમી હોય કે ઇસ્મત ચુગતાઇ જેવા લેફ્ટિસ્ટ કર્મશીલોની આવન-જાવન સામાન્ય હતી. જ્યારે ઝહીર પરિવાર દિલ્હી શિફ્ટ થયો, ત્યારે નાદિરા ‘નેશનલ સ્કૂલ ઓફ ડ્રામા’માં દાખલ થયાં.

‘એન.એસ.ડી’માં તે સમયે તખ્તાના મોટાભાગના કલાકારોના આદરણીય ગુરૂ એવા ઇબ્રાહીમ અલકાઝીના નિર્દેશનમાં મળેલી ટ્રેઇનિંગને યંગ નાદિરાએ એવી તો આત્મસાત કરી કે તાલીમના અંતે, 1971મા, તેમને શ્રેષ્ઠ વિદ્યાર્થીનો ગોલ્ડ મેડલ મળ્યો અને તેને લીધે જર્મની જવાની સ્કોલરશીપ પણ મેળવી. એ જ ‘એન.એસ.ડી.’માં આગ્રાથી ગ્રેજ્યુએટ થઈને આવેલા અને પોતાનાથી ચાર વર્ષ નાના એવા એક્ટર રાજ બબ્બરના પરિચયમાં તે 1975મા આવ્યાં. તે બંનેએ એક નાટક ભજવ્યું ‘જસમા ઓડણ’. તેના કારણે થયેલી ગાઢ દોસ્તીને પગલે પાંચ જ મહિનાના સંવનન પછી બંને પરણ્યાં. સાચી વાત તો એ હતી કે તે વખતે દિલ્હીના એક વીઆઇપી ઘરની છોકરી સાથે રાજ જેવા સંઘર્ષશીલ કલાકારનાં લગ્ન થયાં હતાં. તે પછીના દિવસોમાં રાજે તેમનાં સાસુને મળેલા એક સરકારી મકાનમાં રહીને પોતાનું લગ્નજીવન શરૂ કર્યું હતું અને ’76મા તો પ્રથમ સંતાન એવી પુત્રી જુહીનો દિલ્હીમાં જન્મ થયો.

સ્મિતા પાટીલ વિશે લખતી વખતે નાદિરાજીને અન્યાય ન થઈ જાય એ આશયથી તેમના વિશેનો આ અછડતો પરિચય. તેમના દાંપત્યજીવનમાં સ્મિતાજીના આડકતરા આગમનથી થયેલી ઉથલપાથલ પણ નજર બહાર ના રહેવી જોઇએ. હકીકતમાં તો જ્યારે સ્મિતા પાટીલ અને રાજ બબ્બરના સંબંધોની વાતો ’80ના દાયકાની શરૂઆતમાં મીડિયામાં આવવી શરૂ થઈ, ત્યારે નાદિરા તો પોતાના પતિને સાથ આપવા મુંબઈ આવ્યા પછી 1981મા જન્મેલા પોતાના બીજા સંતાન (પુત્ર - આર્ય)ના પ્રારંભિક લાલન-પાલનમાં લાગેલાં હશે. તે જ વર્ષે રાજ બબ્બરના આર્થિક રોકાણ સાથે પોતાની નાટ્યસંસ્થા ‘એકજુટ’ની સ્થાપના પણ નાદિરાજીએ કરી. તેનો પણ યોગ્ય ઉછેર કરવાનો હતો. તે દિવસોમાં એ સંસ્થા ‘એકજુટ’માં કામ કરનારા કલાકારોમાં અનુપમ ખેર, સતીશ કૌશિક, કિરણ ખેર, અનિતા કંવર વગેરે પણ હતાં, જે સૌ ‘એન એસ.ડી.’માંથી પાસ થયા પછી મુંબઈમાં પગ જમાવવાની કોશીશ કરતા હતા. એ સંજોગોમાં, જ્યારે સ્મિતા પાટીલ સાથેના રાજ બબ્બરના લગ્નેતર સંબંધની ચર્ચાઓ મેગેઝિનોમાં આવતી હશે, ત્યારે નાટકો તૈયાર કરતી એક જાહેર સંસ્થા ‘એકજુટ’ના વડા તરીકે પણ પોતાના આર્ટિસ્ટો સામે નાદિરાજીની હાલત કેવી મૂંઝવણભરી (એમ્બેરસિંગ) થતી હશે?

એ મૂંઝવણનો અંદાજ સ્મિતાજીને પણ આવ્યો હશે જ. કેમ કે  રાજ બે નાવમાં સફર કરી નહીં શકે અને પ્રથમ હોડી છોડી નહીં શકે એ સ્પષ્ટ થતું હતું. સ્મિતા-રાજનાં લગ્નની કોઇ ઓફિશિયલ જાહેરાત વગર સ્મિતાજીની સગર્ભાવસ્થાની સ્થિતિ બહાર આવી એ બરાબર શ્યામ બેનેગલની ‘ભૂમિકા’ ફિલ્મના સીનનું વાસ્તવિક જીવનમાં ઉતરાણ હતું. (‘ભૂમિકા’માં વનરાજ ભાટીયાના સંગીતનો અને કમ સે કમ એક કરતાં વધુ વખત આવતી ક્લાસિકલ રચના ‘મોન્દર બાજો રે....’નો ઉલ્લેખ કર્યા વિના આગળ ના વધી શકાય.) સ્મિતા પાટીલ માટે પડદા ઉપરની વાર્તાનો એક હિસ્સો અસલી જિંદગીમાં અનુભવવાનો થતો હોય એવા એ સંજોગો હશે. ‘ભૂમિકા’માં પણ  એક અભિનેત્રીની જ વાર્તા છે. તે ફિલ્મ મરાઠી સિનેમાનાં એક જમાનાનાં સ્ટાર હંસા વાડકરની આત્મકથા ‘સાંગત્યે આઈકા’ ઉપર આધારિત હતી. તેમાં એક તબક્કે ઉષા (સ્મિતા પાટીલ)ને તેમનાં મમ્મી (સુલભા દેશપાંડે) કહે છે કે ‘મેરે જીતે જી તુ કેશવ (અમોલ પાલેકર) સે શાદી નહીં કર સકેગી’ ત્યારે સ્મિતાજીનો જવાબ હોય છે, ‘....તો મેરે પેટ કા બચ્ચા બિન બાપ કા કહલાયેગા!’ શું ‘ભૂમિકા’ના એ સીન જેવી કોઇ સ્થિતિ પાટીલ પરિવારમાં થઈ હશે? અને સમાધાન તરીકે એક એવો ઇલાજ શોધાયો હશે જેને લીધે માતાના અબોલા તૂટ્યા હશે? કારણ કે એક જાણીતાં મહિલા નિર્દેશકના  કહેવા પ્રમાણે તો, સ્મિતાએ બાળકના જન્મ પછી રાજ બબ્બરથી અલગ થઈ જવાનું નક્કી કર્યું હતું! (વધુ આવતા અંકે)