કવિતાનો પૂનર્જન્મ

(વાર્તાકારઃ ધૂમકેતુ)

વીસમી સદીનાં ઘણાં વર્ષો વહી ગયાં હતાં. સમાજની કાયાપલય થઈ ચૂકી હતી.

એવી રચના થઈ હતી કે ન એમાં કોઈ શ્રીમંત હતો ન કોઈ ગરીબ. કોઈ માલિક મળે નહિ, મજૂર મળે નહિ. નોકર મળે નહિ. સઘળા માણસ હતા. સૌ શ્રમ કરે, શ્રમ વડે જીવે. શ્રમમાં જ આનંદ માને. કોઈને પોતાનું ઘર ન હતું. ખાસ વિશિષ્ટતા ન હતી, વ્યક્તિત્વ પણ ન હતું. સઘળા સવારે એક મહા ઘંટનાદે જાગી જતા : સાડા-છ ન થાય ત્યાં સામાન્ય પ્રાર્થનામાં જોડાઈ જતાં.

પ્રાર્થનામાં જે મનુષ્યોએ આ સૃષ્ટિ આવી બનાવી તેનાં સંસ્મરણો હતાં ઈશ્વરને તો ખુલ્લેખુલ્લું ચેલેન્જ હતું કે તારાથી બને તો તું મહાસાગર સૂકવી દેઝે : અમે નવો મહાસાગર સરજીશું. તારાથી બને તો તું મહામારી મોકલજે : અમે એને મારી હઠાવીશું. દીનતા ને નમ્રતા દોષ ગણાતી, વિવેક, વિદ્યાના અભાવનું પરિણામ.

કોઈ મોટું હતું નહિ, કોઈ પોતાને નાનું માનતું નહિ. સૌ સ્વતંત્ર હતા. પણ 'સ્ટેટ'ની નિયમાવલિ પ્રમાણે ચાલતા. વ્યક્તિ નાશ પામી હતી, સમષ્ટિ જન્મી હતી.

સૌના રસ-રંગ, ઈચ્છા-આકર્ષણ ને આકાંક્ષા એક હતાં. સૌ સિનેમા-નાટક સાથે જોતાં, સાથે જમતાં, સાથે બેસતાં, સાથે જ ફરતાં.

કોઈ 'ખાનગી' જેવો શબ્દ બોલતું નહિ.

કોઈની ખાનગી માલિકીનું કાંઈ ન હતું. એનું 'શરીર' 'સ્ટેટ'નું હતું આત્માના અસ્તિત્વ વિશે વાત કરવી એ ગુનો ગણાતો.

મનુષ્ય સમાજમાં એક અંગરૂપ હતો, એ સમુદ્રમાં તરંગ હોય તેમ રહેતો. તે જમાનાનો પુરુષ નિયમિત ઊઠતો. નિયમસર કામ કરતો, નિયત વખતે જ સ્ત્રીને મળી શકતો, નિયમિત સિનેમા જોતો. ભાષણ, નાટક - સઘળું નિયમ પ્રમાણે જ સાંભળતો. એને પુરુષ કરતાં તમે 'નિયમ' કહો તો વધારે યોગ્ય ગણાય.

દરેક મનુષ્ય 'સ્ટેટ'ના 'એરોપ્લેન'માં અમુક ધારાધોરણ પ્રમાણે ફરવા જઈ શકતો. સામાનમાં અધ્ધર બાંધેલા 'આકાશી પ્રાસાદોમાં નૃત્ય-સંગીતના જલસા થતા. ત્યારે સૌ ત્યાં હાજરી આપવા જતા. કોઈ માણસ 'નિયમ' સિવાય બીજા કોઈ વિચાર કરતો નહિ.

'ગરીબ' શબ્દ કેવળ કવિતામાં હતો, સદ્દગુણ, નીતિ ને સૌન્દર્ય કલ્પનામાં, શાસ્ત્રીય વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ પ્રમાણે સૌન્દર્યને, માલિકી હકમાંથી નિર્મૂળ કરવા માટે, કદરૂપાં મનુષ્યોને રૂપાળાં બનાવવામાં આવતાં.

સ્ત્રીઓ સ્વેચ્છાએ પુરુષો બની શકતી, પુરૂષો સ્વેચ્છાએ સ્ત્રીરૂપ ધારી શકતા. થોડો વખત આ સ્વેચ્છાનિયમને લીધે ગેરવ્યવસ્થા થઈ ને સ્ત્રીઓ કરતાં પુરુષોની સંખ્યા વધતી ચાલી. માટે છ મહિના અગાઉથી નોટિસ આપવી પડતી. ને દર વર્ષે અમુક ટકા જાતિ-ફેરફાર થાય એવો નિયમ પણ ઘડવામાં આવ્યો હતો. દરમિયાન વિજ્ઞાનવેત્તાઓ સ્ત્રી-પુરૂષ બંને જાતિનો નાશ કરી વચ્ચેનો સમાધાનમાર્ગ મેળવવા માટે આકાશપાતાળ એક કરી રહ્યા હતા.

સદ્દગુણ ને નીતિનું સ્વરૂપ જમાનાએ-જમાનાએ બદલાતું ચાલ્યું છે, માટે જે વ્યવસ્થાથી માનવને રોટી મળી છે, તે વ્યવસ્થાને ઊંચા પ્રકારનાં નીતિ ને સદ્દગુણ ગણી, કોઈ પણ મનુષ્ય, પ્રચલિત નિયમો સિવાય બીજી કાલ્પનિક, ઊર્મિલ કે તરંગમય કોઈ પણ વાત ન કરે તેને માટે ખાસ નિયમો કર્યા હતા. અને આ નિયમો બહુ જ કડક રીતે અમલમાં મુકાતા.

વ્યવસ્થા એ જ માનવતા છે એ સૂત્રને પ્રધાનપદે સ્થાપી, લૂલાંલંગડાં, રક્તપિત્તિયાં, આંધળાં ને અશક્તોનો સમાજમાં દેખાવ જ ન જોઈએ. માટે તદ્દન તંદુરસ્ત સ્ત્રી અને પુરુષ સિવાય બીજાં સ્ત્રીપુરૂષ વચ્ચેના શારીરિક સંબંધોનાં પરિણામોનો તાત્કાલિક નાશ કરવામાં આવતો.

આકાશી પ્રાસાદોમાં સામાન્ય સ્ત્રીઓનાં સામાન્ય ગૃહો રાખવામાં આવ્યાં હતાં, અને દરેક માનવ પોતાનો આરામનો વખત ત્યાં આનંદમાં પસાર કરી શકતો.

આવા જ નિયમબદ્ધ વ્યવસ્થિત વૈજ્ઞાનિક પ્રદેશમાં ઘર, બાગબગીચા, રસ્તા અને છોકરાંછોકરીઓ - સઘળાં એક પ્રકારનાં જોઈ શકાતાં. સૌન્દર્યે દુનિયાને ઘેલછા લગાડી છે ને કવિઓએ તેની પ્રશસ્તિ કરી છે. એ ઉપરથી એ માનસિક રોગોનું જંતુ કોઈ વ્યક્તિમાં પ્રવેશ ન કરે માટે શસ્ત્રપ્રયોગથી સ્ત્રી-પુરુષ - સઘળાંના ચહેરા એક સરખા બનાવવામાં આવ્યા હતા.

ઘર, ફર્નિચર, બાગબગીચા, વૃક્ષ, રસ્તા-સઘળું એક કરી મૂકવામાં આવ્યું હતું. જેથી માલિકીપણાની તૃષ્ણા જાગે જ નહિ. તેમ જ એ ભાનને નિર્મૂળ કરવા માટે સ્ત્રીપુરૂષોના નામકરણની પ્રથાનો ત્યાગ કરવામાં આવ્યો હતો.

કોઈ ચાંદની રાતે માણસ આકાશમાં ફરવા નીકળે, તો અદૃશ્ય વીજળી-કિરણ સપાટાબંધ પોતાની પાંખે વળગાડીને ઊડ્યાં જતાં હજારો સ્ત્રીપુરૂષો આનંદ કરતાં નજરે પડે. જાણે નિરભ્ર આકાશમાં વિહરતાં માન-પંખી. પણ એમાં કોઈ એકનો ચહેરો બીજાથી ભાગ્યે જ જુદો પડી શકે.

સંખ્યાને યાદ રાખવાની શક્તિ પણ એ સમાજે ઊંચી રીતે ખીલતી હતી, અને તેથી જ નામના વિનાશ પછી, દરેક વ્યક્તિ પોતપોતાના નંબરથી ઓળખાવા છતાં, ભૂલ પડતી નહિ. એ રીતે તમારે કોઈ પણ વ્યક્તિ વિશે ત્રણ નંબર યાદ રાખવા પડતા : વ્યક્તિ નંબર. રૂમ નંબર ને સ્ટ્રીટ નંબર.

સ્ટ્રીટ નંબર ને વ્યક્તિનો નંબર એના શરીરને વળગેલી સહેલાઈથી બીડી-ઉઘાડી શકાય તેવી ઊડણપાંખ ઉપર જ મુકાતા. આ પ્રમાણે 'નંબર 3750612, રૂમ નં. 1750621, સ્ટ્રીટ નં. 731' એમ બોલીને તમે કોઈ પણ 'મેમ્બર'નો પત્તો મેળવી શકો.

(2)

રજની ખીલી હતી. કવિઓ, ચિત્રકારો અને ઘેલાં પ્રેમીઓની કહેલી ઊર્મિમય સઘળી પ્રશસ્તિઓનો નાશ કર્યા છતાં, આજની રજનીએ ઓઢેલો ચાંદનીનો સાળુ દુનિયાને મુગ્ધ કરે એવો આકર્ષ હતો. આવા આકર્ષણથી માનવ ઘણી વખત ઊર્મિમય ને કાલ્પનિક બની જાય છે. એથી એ અસર ટાળવા માટે એક વૈજ્ઞાનિક નંબર 637751 - એણે પ્રયત્ન કર્યો હતો. પણ હજી એ પ્રયત્ન સફળ થયો ન હતો. એની યોજના એવી હતી કે, આકાશમાંથી લાખો તારાની જેમ વિદ્યુતબિંદુઓ ફેલાવીને ચાંદનીને એવી રીતે છાઈ દેવી કે એનામાં રહેલું અકુદરતી સૌન્દર્ય નાશ પામે અને તે પણ માનવકૃતિની જેમ વાસ્તવિક રૂપ ધારી દુનિયાને અજવાળે...

આ યોજના હાથ પર લેવાનું મુખ્ય કારણ એટલું હતું કે કોઈ રડ્યાખડ્યા ટાપુ ઉપર એક રખડતું યુગલ આવી ચડ્યું હતું. એને આ સઘળી એક જ પ્રકારની રચના જોઈને અને વિવિધતાનો અભાવ જોઈને નવુંનવું લાગવા માંડ્યું. મેંદીની કાપેલ વાડ જેવી રચનાથી પહેલાં થોડા દિવસ તો એને સારું લાગ્યું. પણ પછી વાતાવરણ એટલું કૃત્રિમ ને એકધારું લાગ્યું કે એણે પોતાની તજેલી જન્મભૂમિનું વિરહગામ પોતાની જર્જરિત વીણા ઉપર છેડ્યું!

આકાશમાંથી દરરોજ પાંચ ને દસે નિયમિત મળતા 'સર્વગાન'નો જ આ અવાજ છે? - એમ ધારીને પહેલાં તો કોઈનું લક્ષ ગયું નહિ. પરંતુ એટલામાં વર્ષોથી નહિ સાંભળેલો એવો મૃદુ, મીઠો, મોહક આરોહઅવરોહ સાંભળીને, હજારોનાં અંતઃકરણમાં નિયમવિરુદ્ધ આનંદોર્મિ થવા લાગી. કેટલાંકનાં અંતરમાં ન સમજાય તેવી કલ્પના જાગી, કોઈકના મનમાં, જાણે, આ સ્થળ છોડીને, કોઈ દૂર-દૂરના પ્રદેશમાં રખડવાની લગની ઊઠી, કેટલાંક નેત્રો મીંચી કેવળ સ્વરોની મનોહારી રચનામાં તલ્લીન થઈ ગયાં, કોઈ કોઈને પોતાના અંતરમાં કોઈ દિવસ ન સાંભળેલો એવો એકાદ અદૃશ્ય ખંડ નજરે ચડ્યો.

જ્યાં વ્યવસ્થા-નિયમ-શિસ્તપાલન-સ્પષ્ટ વિચારસરણી - એ શબ્દોએ મનુષ્યને, મેંદીની વાડ જેમ કાપીને એક જ ઊંચાઈનો - એક જ સ્વરૂપનો - એક જ વિચારસરણીનો બનાવ્યો હતો, ત્યાં આ તોફાન જોઈને પ્રથમ તો 'ટેસ્ટ'ના કેટલાક અધિકારીઓ આ વિપત્તિનો શી રીતે અંત લાવવો તે સમજ્યા નહિ પણ અંતે જે લોકોએ આવી નબળાઈઓ બતાવી હતી. તેમના ઉપર શસ્ત્રપ્રયોગ કરી, જે રસગ્રંથિ વડે આ ગેરવ્યવસ્થાનો જન્મ શક્ય બન્યો હતો, તે રસગ્રંથિનો નાશ કરી તેને બદલે બીજી ગ્રંથિઓ મૂકી દીધી.

ફરી એક વાર સઘળે સ્થળે શાંતિ થઈ ગઈ. પેલા રખડતા યુગલને તો દરિયાકિનારે લઈ જઈ હોડીમાં બેસાર્યું. અને તેમના કલ્પનાના પ્રદેશ તરફ, અનન્ત પ્રવાસ માટે મોકલી આપ્યું.

(3)

પણ મંગળલોક ને ચંદ્રલોક સાથે વૈજ્ઞાનિક સંબંધ બંધાયા પછી કોઈ ચાંદની રાતે ત્યાંથી પણ કોઈ રડ્યુંખડ્યું યુગલ પૃથ્વી ઉપર ક્યારેક ફરવા નીકળી આવતું. આ પ્રમાણે ચંદ્રલોકમાંથી એક રસિક સ્ત્રી અને પુરૂષ પૃથ્વીનું સૌન્દર્ય જોવા આવી ચડ્યાં.

સ્ત્રીએ ઈન્દ્રધનુ રંગની આછી રૂપેરી વાદળીની સાડી પહેરી હતી, શુક્રલોકમાં બનતી તેજસ્વી ઘૂઘરીઓની કનકમેખલા તેના અંગ ઉપર શોભી રહી હતી. અંબોડે સાચાં પારિજાતનાં ફૂલ વાળેવાળે પરોવ્યાં હતાં. નમણા નાક ઉપર ચંદ્રામૃતના સત્વનું મોતી શોભતું હતું. હાથમાં આકાશગંગાની છીપોમાંથી બનાવેલાં કંકણ હતાં. એનો ચહેરો મોહક હતો, આંખમાં મદિરા હતી, ચાલમાં ગૌરવ, શરીરની રેખા સ્પષ્ટ ને સ્વચ્છ હતી.

એની સાથેનો પુરૂષ પણ એટલો જ મોહક હતો. પરંતુ એના ચહેરા ઉપર પથરાયેલી શાંતિ અજબ હતી. અને એને મૂકીને એના મોહક ચહેરાને જોવાનું અશક્ય બની જતું.

વાડીની અંદર નાની ઝૂંપડી હતી. એની આસપાસ ફૂલછોડ હતા. આગળ હરિયાળા ઘાસથી છવાયેલી ભોં હતી. પાછળના ડુંગરમાંથી નાચકું-કૂદતું ઝરણ વહી રહ્યું હતું. થોડે દૂર નિર્ભાન્ત બનીને હરણાં ફરતાં હતાં. એક તરફ પાંખથી પાંખ લગાવી પક્ષીઓ નિઃશંકપણે બેઠાં હતાં. વાડીના સુંદર ફૂલછોડો ઉપર યથેચ્છ ફૂલો ખીલી રહ્યાં હતાં. સમગ્ર વાતાવરણ સ્વચ્છ, સુંદર ને શાંત હતું.

પરંતુ વાડીમાં કેવળ વાતાવરણ હતું, આગળ-પાછળ ક્યાંય મનુષ્યનો પગરવ ન હતો - કોઈએ શરીર તજીને પોતાના આત્માને રહેવા માટે જાણે એક સુંદર એકાંત સ્થળ પસંદ કર્યું હોય! જ્યાં પૃથ્વી ઉપર મહાન ગગનચુંબી મહેલો, વિમાનો, વીજળીમાર્ગો, ઊડણપાંખો, લોકો, યંત્રો, આવજો, રસ્તાઓ આવું-આવું જોયું હતું ત્યાં એકાદ સ્થળમાં લગભગ અદૃશ્ય જેવું આ એકાંત સ્થાન જોઈને ચંદ્રલોકના યુગલને આનંદ આવ્યો - તે ત્યાં ગયું અને શાંતિથી બેઠું - કોઈનો પગરવ સંભળાય તે માટે કાન માંડીને.

પણ સઘળું શાંત હતું - ઝૂંપડીમાં પડેલી મૂકવાણીની વીણા જેવું ઝૂંપડીમાં કેવળ એક વીણા પડી હતી - ને બીજું કાંઈ ન હતું. ક્યાંય અવાજ ન હતો - ક્યાંય અશાંતિ ન હતી - ક્યાંય અવ્યવસ્થા ન હતી. માત્ર એવું લાગ્યા કરતું હતું કે કોઈએ આંહી દેહ તજ્યો છે ને શબ્દો રાખ્યા છે. પેલી મૂંગી વીણામાં પોતાનું અંતરગાન મૂકીને કોઈ કવિ મરણ પામ્યો હતો. નિયમ-નિયમ - નિયમથી બચવા માટે એક રખડુ સ્વતંત્ર-સ્વમાની, લગભગ સ્વચ્છંદી, મગજનો ફરેલ, મસ્ત, તોફાની કવિ પેલા નિયમપ્રદેશમાંથી એક વખત આંહી આવી ચડ્યો હતો. અને પછી એટલું જ ગાજો - ને આ પ્રમાણે જ લખજો - એ નિયમિત જીવનચક્રમાંથી પોતાના સ્વતંત્ર ગાનને ગૂંથવા અહીં જ રહી ગયો.

એણે એ ગાનમાં જીવન ગાયું, વેદના ગાઈ, યાંત્રિક એકતામાંથી જન્મતો શાપ ગાયો, વિલાસે આપેલ અતૃપ્તિ ગાઈ, વિજાને આપેલ સાધન, સુખ ને અશાંતિ ગાયાં, જીવનને જીવનની મહત્તા ગાઈ, પક્ષીઓ ને કુદરતને ગાયાં, ઝરણાંને ગાયાં, ચંદ્રલોકનું ગાન કર્યું, ને બહારની વ્યવસ્થા છતાં પણ રહી જવા પામેલ અવ્યવસ્થિત આંતરજીવનનો કલહ ગાયો. એણે બહારની સૃષ્ટિનું બધું લીધું. અંદરની સૃષ્ટિનું સઘળું લીધું અને એ બંનેના સમન્વયમાંથી ઉત્પન્ન થતો નવજીવનનો મહિમા ગાયો. એને મન માનવસંઘનો એક જ વર્ગ હતો. એણે એકેએક 'માણસ' બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો. માણસ 'માણસ' બને તો જ વિકાસ શક્ય છે. એવી એની ભાવના એણે ગાઈ. અંતે એનો દેહ ગયો, શબ્દો રહ્યા.

એનાં એ સર્વ મૂક ગાનો વાડીમાં વેરણછેરણ પડ્યાં હતાં.

આજે ચંદ્રલોકના યુગલના સ્પર્શથી હોય તેમ પેલી મૂંગી વીણામાંથી અનેક સ્વરો આવવા લાગ્યા. સૃષ્ટિને- સૃષ્ટિમાં વ્યાપી રહેલા સૌન્દર્યને -માનવને અને માનવતાને, કુદરતને અને જીવનને-જીવન, વ્યવસ્થાઅને જીવનવિકાસને મૂર્તિમંત કરતી મૂક વીણાના સ્વરો આવવા લાગ્યા : આવવા લાગ્યા, ફેલાવા લાગ્યા ને આકાશમાં ચડી ઘેરઘેર ને હૃદય-હૃદયને સ્પર્શવા લાગ્યા.

(4)

હવે કસોટીનો સમય આવ્યો.

આ વખતે માત્ર થોડા જ રસગ્રંથિથી પીડિત લોકોની કલ્પના જાગી - સૌન્દર્યઅભિલાષ જાગ્યો - કાંઈક અદૃશ્ય માટે લગની લાગી - એવું ન થયું. પણ જે લોકો તંત્રવાહક હતા તેમનાં સ્ત્રીઓ ને બચ્ચાં, હજારો જુવાનો ને વૃદ્ધો, પેલા સ્વરોમાં મુગ્ધ બનીને, જાણે કાંઈક અનિયમિત આપો, કાંઈક વિવિધતા આપો. કંઈક અપૂર્ણ છે, જીવનમાં કાંઈક રહી જાય છે તે આપો - એમ કરતાં જ્યાંથી સ્વરો આવતા હતા તે દિશા તરફ દોડ્યાં! એમને જાણે લાગતું હતું કે એમનું જીવન એ નિયમિત જીવન છે પણ નવજીવન નથી. એ જીવનનો સંદેશો લેવા પેલા કવિની એકાંત વાટિકા તરફ દોડ્યાં.

એને ત્યાં સૌન્દર્યમૂર્તિ જેવું પેલું ચંદ્રલોકનું યુગલ જોઈને લોકો સઘળા નિયમો તોડી, ઘેલાની પેઠે નૃત્ય કરવા લાગ્યા ! આજે પહેલી જ વખત પોતાના કરતાં જુદા ચહેરાવાળાં માનવો એમણે જોયાં હતાં. અધિકારીઓ અને તંત્રવાહકો થોડી વારમાં જ શસ્ત્રવૈદ્યો સાથે આવી પહોંચ્યા. પણ લોકો તો એક જ અવાજે કહી રહ્યા હતા : 'વિવિધતા આપો ! સૌન્દર્ય આપો ! સ્વપ્ન આપો ! થોડી અવાસ્તવિકતા આપો ! અમને આ નિયમિત જીવન હણી નાખે છે! અમને નવજીવન આપો!'

તમે સ્વપ્ન માગો છો? - જે નથી તેની વાત કરવાનું તમે કહો છો? નૃત્ય, સંગીત, કલા, કાવ્ય, સાહિત્ય - આ મદિરાએ તમને એક વખત ભિખારી નથી બનાવ્યાં? આજ ફરી એ માગો છો?

અમને પાછું ભિખારી ભલે થવું પડે, પણ આ લાગણી જીવનની ગરીબી અસહ્ય છે : અમને તમે વજ્ર જેવા બનાવવાને બદલે, જડ જેવા બનાવી રહ્યા છો!'

મૃતકવિનું ચંદ્રલોકનું ગાન મૂકવીણામાંથી જામ્યું. ઈન્દ્રધનુરંગની સાડી પહેરેલી સુંદરીએ નૃત્ય શરૂ કર્યું : પુરુષ તાલ દઈ રહ્યો.

લોકો ગગનભેદી અવાજે એક જ શબ્દ બોલી રહ્યા : 'અમને લાગણી વિનાના યંત્ર ન બનાવો - અમને પણ સ્વપ્ન આપો ! જીવન પોતે પણ ક્યાં સાચું છે?'

અને સૌ એકધ્યાનથી નૃત્યમાં તલ્લીન થઈ ગયાં.

મૃતકવિની મૂકવીણામાંથી 'જીવન જીવવાની મહત્તા'નું ગાન નીકળતું!

હજારો કંઠમાંથી અવાજ આવ્યો : 'સુંદરી ! તમારું નામ કહો - અમે તમારું નામ કહો - અમને, કારણ કે અમે નંબર જાણીએ છીએ. અમને તમારું નામ કહો - અમારે તમારો સ્વર સાંભળવો છે.'

'મારું નામ - મારું નામ - અનામી!' ચંદ્રામૃતની ધારા જેવા સ્પષ્ટ - સ્વચ્છ - મૃદુ - શાંત શબ્દોમાં જવાબ મળ્યો :

'મારું નામ અનામી!'