ધંધામાં આદર્શો અને નીતિમત્તા પાલવે ખરાં?

'ઝેરોક્સ' જેવું નામ સક્સેસફુલ થશે કે નહીં એની ચિંતા કરનારી કંપનીએ 1960ના દાયકામાં સાવ બીજી જ ચિંતાનો સામનો કરવાનું આવ્યું. 'ઝેરોક્સ' નામ જરા વધુ પડતું સફળ થઈ ગયું! વાતચીતમાં જ નહીં, લખાણોમાં પણ આ શબ્દ ક્રિયાપદ તરીકે વપરાવા માંડ્યો. આ કાગળની ઝેરોક્સ કરી નાખ! 1961માં હેલોઈડ ઝેરોક્સ કંપનીનું નામ ઝેરોક્સ કૉર્પોરેશન કરી નાખવામાં આવ્યું. વીસ સેન્ટમાં પણ જે કંપનીના શેર વેચાતા નહોતા તે કંપની હવે ઈન્વેસ્ટરો માટે હૉટ પ્રોપર્ટી બની ગઈ. ઝેરોક્સમાં નોકરી કરતા લોકોએ પગારને બદલે કંપનીના શેર સ્વીકાર્યા હતા, ઝેરોક્સના નબળા દિવસોમાં જેણે કંપનીમાં ઈન્વેસ્ટમેન્ટ કર્યું હતું તે યુનિવર્સિટી ઑફ રોચેસ્ટર, ઝેરોક્સ સાથે ટેકનિકલ જોડાણ કરીને છેલ્લે છુટી થઈ જનારી બેટલ મેમોરિયલ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ અને ઝેરોક્સની ટેકનોલોજિના ઓરિજિનલ જનક ચેસ્ટર એફ. કાર્લસન - આ બધા જ લખપતિ, કરોડપતિ બની ગયા. 1968માં ઝેરોક્સ કૉર્પોરેશનના ભાવે આસમાનને સ્પર્શ્યા ત્યારે 'ફૉર્ચ્યુન' મેગેઝિને અમેરિકાના સૌથી શ્રીમંત લોકોની યાદીમાં કાર્લસનનો નંબર 66મો ગણ્યો હતો.

ઝેરોક્સની સક્સેસ સ્ટોરી એક કલાસિસ સકસેસ સ્ટોરી છે. કોઈ નાનકડી અસ્તવ્યસ્ત જગ્યામાં પ્રયોગશાળા બનાવીને થતું સંશોધન, ફેમિલીની માલિકીની કંપની, શરૂની નિષ્ફળતાઓ, પેટન્ટ સિસ્ટમ પર આધાર, છેવટે ઝળહળતી સફળતા જે ફ્રી ઈકોનોમીનો પુરાવો ગણાય છે. પણ ઝેરોક્સ કૉર્પોરેશનની સક્સેસ સ્ટોરીનો માત્ર આ જ કારણોસર સ્ટડી નથી કરવાનો. આવી જંગી સફળતા તો એ જ ગાળામાં વિવિધ ક્ષેત્રમાં કાર્યરત એવી અમેરિકાની બીજી ડઝનબંધ કંપનીઓએ મેળવી છે. દુનિયાભરમાં તો આવા સેંકડો કિસ્સા મળી આવે. ઝેરોક્સે પોતાની આર્થિક સફળતાની સાથોસાથ સામાજિક જવાબદારી પણ નિભાવી. તેન ત્યકતેન ભૂંજિથાઃની ભારતીય પરંપરાને એણે પશ્ચિમના ભૌતિકવાદી ગણાતા કલ્ચરમાં અમલમાં મૂકી. અને આ સામાજિક નિસબત માત્ર લિપ સર્વિસ નહોતી કે પછી પબ્લિસિટી માટે કરેલું એરણની ચોરી ને સોમનું દાન પણ નહોતું.

ઝેરોક્સે પોતાના ઈન્વેસ્ટર્સ, શેર હોલ્ડર્સ, એમ્પ્લોઈઝ અને કસ્ટમર્સ ઉપરાંત સમગ્ર સમાજને ફાયદો થાય એવાં કામ કરવાનું શરૂ કર્યું અને એટલે જ આજની તારીખેય બીજી અમેરિકન કે વિશ્વની મલ્ટીનેશનલ કંપનીઓ કરતાં ઝેરોક્સ કૉર્પોરેશનનું નામ વધારે આદરથી લેવાય છે. ઝેરોક્સે આ જે કામ કર્યું તે અગેન્સ્ટ ઑલ ઑડ્સ કર્યું. ઘણાએ ઝેરોક્સ આ રીતે 'પૈસા વેડફે છે' એની ટીકા કરી. આટલું ઓછું હોય એમ જાહેર મુદ્દાઓની ચર્ચા થતી હોય ત્યારે ઝેરોક્સે પોતાનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય પણ આપ્યો. બધી કંપનીઓમાં આવી હિંમત હોતી નથી. મોટેભાગે કંપનીઓ વિચારતી હોય કે અમારે શું કામ આ બધી પંચાતમાં પડવાનું? અમારા મત સાથે સહમત ન થતા હોય એવા ક્લાયન્ટ્સ, ઈન્વેસ્ટર્સ કે ઈવન એમ્પ્લોઈઝને પણ શું કામ નારાજ કરવા. એના કરતાં અમે ચૂપચાપ, જે ક્ષેત્રમાં છીએ તે ક્ષેત્રનું કામ કરતા રહીએ અને નફો રળતા રહીએ.

ગુજરાતમાં 2002ના ગોધરાકાંડ પછી સર્જાયેલાં રમખાણો બાદ ભારતના ઉદ્યોગપતિઓની બાબતમાં આવી પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ હતી. નૉર્મલી ભારતના જ નહીં, દુનિયાના કોઈ પણ શ્રીમંતો, ઉદ્યોગપતિઓ, જાણીતી કંપનીના સી.ઈ.ઓ. ઈત્યાદિ પોલિટિક્સ કે પછી સહકારી નીતિઓની બાબતમાં જાહેરમાં પોતાનો મત વ્યક્ત નથી કરતા. પોતે એની તરફેણમાં હોય તો પણ નહીં અને વિરોધમાં હોય તો પણ નથી. આમાં અપવાદો જરૂર મળી આવે પણ એઝ અ રૂલ કોઈ ઉદ્યોગપતિ આવી બાબતોમાં જાહેરમાં સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપીને એ મતના વિરોધી હોય એવા લોકોની આંખે ચડી જવાનું પસંદ ન કરે. મોટાભાગના લોકો ગંગા ગયે ગંગાદાસ, જમના ગયે જમનદાસ ટાઈપની એટિટ્યુડથી પોતાનો ધંધો સાચવીને બેસી રહે. 2002 પછીની ગુજરાતની પરિસ્થિતિ વખતે અંબાણી જેવાં ઉદ્યોગગૃહો ખુલ્લેઆમ ગુજરાતનો પક્ષ લેવા લાગ્યા તો વિપ્રોવાળા અઝીમ પ્રેમજી જેવા કેટલાક સન્માનીય ઉદ્યોગપતિઓએ પ્રગટપણે પોતાની નારાજગી પણ વ્યક્ત કરી. આવું બહુ રેરલી બનતું હોય છે. ભારતમાં જ નહીં દુનિયામાં પણ રેરલી બનતું હોય છે. પણ ઝેરોક્સ કૉર્પોરેશને તો છેક 1960ના દાયકાથી આ ટ્રેડિશન પાડી છે કે સમાજના હિતમાં, દેશના હિતમાં જે સાચું અને સારું લાગે તેનો પક્ષ લેવાતો. આવું કરવાની હિંમત ભાગ્યે જ કોઈ કંપનીમાં હોય અને એમાંય જેનું ટર્નઓવર બિલિયન્સ ઑફ ડૉલર્સમાં પહોંચી રહ્યું હોય એવી અબજોપતિ કંપની તો આ બધામાં ભાગ્યે જ પડે. માટે જ ઝેરોક્સની સક્સેસ સ્ટોરીમાં આ એક મુદ્દાની જરા વિગતે આપણે ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ. (બાય ધવે, અઝીઝ પ્રેમજીએ આરંભના વિરોધ પછી ગુજરાતનાં વખાણ કરીને રાજ્યમાં ઘણું બધું ઈન્વેસ્ટમેન્ટ પણ કર્યું હતું.)

ઝેરોક્સે 1965માં સોળ લાખ ડૉલર કરતાં વધુ રકમ શૈક્ષણિક અને ચેરિટેબલ સંસ્થાઓને આપી. બીજે વર્ષે બાવીસ લાખ ડૉલર્સ કરતાં વધુ રકમ આપી. આ રકમ કંપનીની ટેક્સ પહેલાંની નેટ ઈન્કમના લગભગ દોઢ ટકા જેટલી હતી. એ વખતે અમેરિકાની બીજી મોટી કંપનીઓ આના કરતાં માંડ અડધી રકમનો ધર્માદો કરતી.

માત્ર આર્થિક બાબતેમાં જ નહીં સામાજિક પ્રશ્નોની બાબતે પણ ઝેરોક્સે અમેરિકન સમાજની ખેવના કરી. 1964ની સાલમાં ઝેરોક્સના 'માલિક' જોસેફ સી. વિલ્સન જુનિયરે જાહેરમાં એક જગ્યાએ કહ્યું હતું, 'મેજર પબ્લિક ઈશ્યુઝની બાબતમાં અમારી કંપની પોતાનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય જરૂર આપશે.'

આ ઈશ્યુ હતો સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘને લગતો. યુનાઈટેડ નેશન્સ (યુનો)ની સ્થાપના બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી, 1945માં થઈ. બે દાયકા પછી 1964માં યુનો સામેનો કેટલાક અમેરિકનોનો આક્રોશ ચરમસીમાએ પહોંચ્યો હતો. લોકો એવું માનતા થઈ ગયેલા કે યુનોના નીતિનિયમોને લીધે અમેરિકાને ભારે અન્યાય થાય છે અને આ નીતિનિયમો ઘડવામાં અમેરિકાને કમ્યુનિસ્ટોએ જ ફાળો આપ્યો છે. સામ્યવાદીઓનું ઉપરાણું ખેંચતા સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘને લીધે અમેરિકાના બંધારણીય હક્ક પર તરાપ પડે છે, એવા વિરોધનો સામનો કરવાનું બીડું તે વખતે ઝેરોક્સે ઝડપ્યું.

તે વખતે કંપનીનું જાહેરખબરનું બજેટ 40 લાખ ડૉલરનું. કંપનીએ એટલો જ ખર્ચ કરીને ટીવી પર યુનોની યોજનાઓનું સમર્થન કરતા કાર્યક્રમો કર્યા તેમ જ એની સામે જાહેરખબરો કરી. ઝેરોક્સનો વિરોધ કરતા પત્રોનો વરસાદ વરસ્યો, કેટલીય કંપનીઓએ પોતાની ઑફિસમાંથી ઝેરોક્સ મશીન કાઢી નાખવાની ધમકી આપી. પંદર હજાર વિરોધી પત્રોનો ઢગલો ઝેરોક્સની ઑફિસમાં આવી પહોંચ્યો. પછી ખબર પડી કે ગણ્યાંગાંઠ્યા પત્રોને બાદ કરતાં બાકીના બધા એક જ ગ્રુપના સભ્યોએ લખેલા. એ ગ્રુપે પોતાના સભ્યોને આદેશ કર્યો હતો. વધુ તપાસ કરતાં ખબર પડી કે માત્ર ચાર હજાર લોકોએ જ, આ પંદર હજાર પત્રો જુદા જુદા નામે લખીને, વિરોધ નોંધાવ્યો હતો.

ઝેરોક્સે આ વિરોધને અવગણીને યુનોને સપોર્ટ કરવાનું પોતાનું કામ ચાલુ રાખ્યું. તે વખતે ઘણા લોકોએ ઝેરોક્સ કૉર્પોરેશનને એટલે કે જોસેફ સી. વિલ્સનને સલાહ આપી કે આ સાઉન્ડ બિઝનેસ જજમેન્ટ ન કહેવાય, ઉદ્યોગપતિથી આદર્શવાદી ન બનાય.

લાઈફ લાઈન

જે બિઝનેસમાં માત્ર પૈસા જ કમાવાતા હોય એ બહુ સારો બિઝનેસ ના કહેવાય.

- હેન્રી ફૉર્ડ
www.facebook.com/saurabh.a.shah