ઝેરોક્સ કંપનીના શેરના ભાવ 67 ગણા વધી ગયા ત્યારે
ઝેરોક્સના આગમન પછી અમેરિકામાં અને આખી દુનિયામાં કૉપિંગ અને ડુપ્લિકેટિંગના ક્ષેત્રે જબરજસ્ત ક્રાંતિ આવી ગઈ. 1950ના દશકના મધ્યમાં આખા અમેરિકામાં કુલ મળીને અંદાજે બે કરોડ જેટલી કૉપીઝ (વિવિધ ડુપ્લિકેટ મશીનો દ્વારા) નીકળતી હતી. 1959માં ઝેરોક્સના આગમન પછી 1964માં આ સંખ્યા રોકેટ ઝડપે 950 કરોડ પર અને 1966માં 1400 કરોડ પર પહોંચી ગઈ. અને આ તો માત્ર અમેરિકાના આંકડા છે. આમાં યુરોપ, એશિયા, લેટિન અમેરિકા વગેરેના આંકડાનો સરવાળો કરીને ઉમેરો તો કૉપીનો ઢગલો કદાચ એવરેસ્ટ સુધી પહોંચી જાય. પૈડું શોધાયા પછીની જાણે આ સૌથી મહત્ત્વની શોધખોળ હોય એ રીતે દુનિયાએ ઝેરોક્સ મશીનને અપનાવી લીધું.
1959ના અંતમાં જે લોકોએ ઝેરોક્સ કંપનીના શેર ખરીદ્યા હતા એમના શેરના ભાવ 1967ના આરંભમાં 67 ગણા થઈ ગયા. આ શેર હોલ્ડરો 'રાતોરાત' કરોડપતિ થઈ ગયા અને જે લોકોમાં હજુ ય વધારે દીર્ઘદ્રષ્ટિ હતી એ લોકોએ હેલોઈડ ઝેરોક્સ કંપની જ્યારે માત્ર હેલોઈડ તરીકે ઓળખાતી હતી ત્યારે - 1955માં એના શેર ખરીદીને કંપનીના પોટેન્શ્યલને પિછાણીને કેલ્ક્યુલેટેડ રિસ્ક લીધું એમનું ઈન્વેસ્ટમેન્ટ તો 180 ગણું થઈ ગયું. એમના એક લાખ રૂપિયા 1955થી 1967ના બાર વર્ષમાં પોણા બે કરોડ રૂપિયા કરતાં વધુ થઈ ગયા.
ઝેરોક્સ કંપનીને 'રાતોરાત' મળેલી સફળતાની શરૂઆત 1906માં થઈ. ન્યુ યૉર્ક સ્ટેટના રોચેસ્ટરમાં જોસેફ સી. વિલ્સન નામનો માણસ ધીરધારનો ધંધો કરતો, રોચેસ્ટરનો મેયર પણ બનેલો - એણે હેલોઈડ કંપનીની સ્થાપના કરી જે ફોટોગ્રાફિક પેપર્સ બનાવતી. આ ધંધાની બીજી કંપનીઓની જેમ હેલોઈડે પણ ઈસ્ટમેન કોડાક કંપનીની મહેરબાનીથી ધંધો કરવો પડતો. 1930ના દાયકાની મહામંદીમાં તો આ હેલોઈડ કંપની જેમ-તેમ ટકી ગઈ પણ બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી કૉમ્પીટિશન વધી ગઈ, લેબર કોસ્ટ પણ સ્કાય હાય જતી હતી. હેલોઈડે નવી પ્રોડક્ટસ્ તરફ નજર દોડાવવાની ફરજ પડી. 1946ના અરસામાં હેલોઈડ કંપનીના કેટલાક લોકોના ધ્યાનમાં આવ્યું કે, બટેલ મેમોરિયલ ઈન્સ્ટિટ્યુટ કૉપીંગના ક્ષેત્રે કંઈક જુદું કામ કરી રહી છે.
ઓહાયો સ્ટેટમાં આવેલી ઈન્ડસ્ટ્રિયલ રિસર્ચના કામમાં જોતરાયેલી નોન-પ્રોફિટ સંસ્થા બટેલ મેમોરિયલ ઈન્સ્ટિટ્યુટ એ વખતે શું કરી રહી હતી? એ જાણવા માટે નાનકડો ફ્લેશબેક જરૂરી છે. 1938ના અરસામાં ન્યૂ યૉર્ક સ્ટેટની ક્વીન્સ કાઉન્ટીના એસ્ટોરિયા શહેરમાં એક ઈન્વેસ્ટર કામ કરતો. ચૅસ્ટર એફ. કાર્લસન. એનો બાપ મૂળ સ્વીડનનો અને હજામતનો ધંધો કરતો. પોતે કેલિફોર્નિયા ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઑફ ટેકનોલોજીમાં ભણીને ફિઝિક્સમાં ગ્રેજ્યુએટ થયો. ભણીને ઈન્ડિયાના પોલીસમાં ઈલેક્ટ્રિકલ તથા ઇલેક્ટ્રોનિક પૂર્જા બનાવતી પી.આર. મેલરી એન્ડ કંપનીના પેટન્ટ ડિપાર્ટમેન્ટમાં નોકરી લીધી. નોકરીના સમયમાંથી બચતા ફાજલ સમયમાં નામ-દામ-સ્વતંત્રતા મેળવવા એ પોતાના ભંડકિયા જેવી પ્રયોગશાળામાં ઑફિસ કૉપીંગ મશીનની શોધ કરવાની કડાકૂટ કર્યા કરતો. એસ્ટોરિયા શહેરના એક બારના બીજા માળે આવેલા રસોડામાં એની પ્રયોગશાળા ચાલતી. પોતાની મદદ માટે કાર્લસને ઓટો કોર્નેઈ નામના જર્મન શરણાર્થીને નોકરીએ રાખ્યો હતો. ઓટો પણ ફિઝિસ્ટ હતો. આ બેઉએ મહિનાઓની માથાકૂટ પછી 1938ના વર્ષમાં 22મી ઑક્ટોબરના ઐતિહાસિક દિવસે ખૂબ ધુમાડો અને દુર્ગંધ ઓકતા ઢંગધડા વગરના એક મશીનમાં એક કાગળ પરનો સંદેશો બીજા કાગળ પર ટ્રાન્સફર કરવામાં સફળતા મેળવી. સંદેશો સાવ સાદોસીધો હતો : '10-22-38 એસ્ટોરિયા.' કાર્લસને કૉપીંગની આ પ્રક્રિયા ઈલેક્ટ્રોગ્રાફીનું નામ આપ્યું. આ પ્રોસેસના પાંચ પગથિયાં હતાં : 1. જે કાગળ ઉપર કૉપી કરવાની છે તે કોરા કાગળને બિલાડીની ચામડી પરના રૂંછાં કે એવા જ કોઈ ફર પર ઘસતાં ઘસતાં, પ્રકાશમાંથી પસાર કરતાં કરતાં, એની સપાટીને ઈલેક્ટ્રોસ્ટેટિક ચાર્જવાળી બનાવી દેવાની, 2. આ કોરા કાગળને લખેલા કાગળ સાથે એક્સપોઝ કરીને એના પર ઈલેક્ટ્રોસ્ટેટિક ઈમેજ ઉભારવાની, 3. આ અદૃશ્ય ઈમેજને ઉભારવા માટે કાગળની સપાટી પર એક પાવડર છાંટવાનો જેથી જેટલો ભાગ ઈલેક્ટ્રોસ્ટેટિકલી ચાર્જ્ડ થયો છે તે દેખાવા માંડે, 4. કાગળ પર ઈમેજ ટ્રાન્સફર કરવાની પ્રક્રિયા પૂરી કરવાની, 5. અને છેલ્લે ઈમેજ ચહેરાઇ ન જાય એટલે બીજા કાગળને ગરમી આપીને ઈમેજને ફિક્સ કરી દેવાની.
આમ જુઓ તો એક યા બીજી રીતે, આ બધી જ પ્રક્રિયાઓ અલગ-અલગ ફોટો કૉપીંગ મશીન્સમાં તે વખતે વપરાતી જ હતી પણ એ તમામ સ્ટેપ્સનું આ કૉમ્બિનેશન સાવ નવું જ હતું - કોઈએ હજુ સુધી આ રીતે વિચાર્યું નહોતું.
કાર્લસન પાસે પેટન્ટ કઢાવવાની પ્રક્રિયાનું નૉલેજ તો હતું જ. એણે પોતાની આ શોધ-પ્રક્રિયાની નકલ કોઈ રીતે બીજું કોઈ ન કરી શકે એ પ્રકારની અનેક ગૂંચવાડાભરી પેટન્ટસ કઢાવી લીધી અને પછી એ પેટન્ટસને વેચવા એ આખા અમેરિકામાં ફરી વળ્યો. (કોર્નેઈએ આ દરમિયાન બીજે નોકરી શોધી લીધી અને ઈલેક્ટ્રોફોટોગ્રાફિકના ક્ષેત્રમાંથી એ છૂ થઈ ગયો). કમનસીબે, અમેરિકાની એકેય ઑફિસ-ઈક્વિપમેન્ટ બનાવતી કંપનીને કાર્લસનની આ શોધમાં રસ પડ્યો નહીં. બધેથી જાકારો પામીને કાર્લસને બટેલ મેમોરિયલ ઈન્સ્ટિટ્યુટને ભાઈબાપા કરીને કહેવું પડ્યું કે તમે જ આમાં આગળ સંશોધન કરો અને ભવિષ્યમાં એના લાયસન્સિંગમાંથી જે કંઈ કમાણી થાય એમાંથી 75 ટકા હિસ્સો કાર્લસને મળે એવા કરાર થયા.
બટલવાળા કાર્લસનની શોધ પર કામ કરી રહ્યા છે એની જાણ હેલોઈડ કંપનીના કેટલાક માણસોને થઈ. હેલોઈડના સ્થાપક જોસેફ સી. વિલ્સનનો યુવાન પૌત્ર (જેનું નામ પણ જોસેફ સી. વિલ્સન જ હતું) હેલોઈડનો પ્રેસિડેન્ટ બનવાની તૈયારીમાં હતો.
વિલ્સનને બટેલવાળાઓ કાર્લસનની શોધ પર જે કામ કરી રહ્યા હતા એમાં ઈન્ટરેસ્ટ પડ્યો. વિલ્સને પોતાના નવા-નવા મિત્ર બનેલા સોલ એમ. લિનોવિટ્ઝને વાત કરી. લિનોવિટ્ઝ લૉયર હતો. રોચેસ્ટરમાં નવું રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કરવા માગતો હતો જેથી સ્થાનિક રૂઢિવાદી છાપાંઓની સામે ઉદારમતવાદી વિચારોનો પ્રસાર કરી શકાય. હેલોઈડ કંપની પાસે પોતાના તો લૉયર્સ હતા જ પણ વિલ્સને આ નવા કામ માટે પોતાના મિત્ર લિનોવિટ્ઝને જવાબદારી સોંપી. લિનોવિટ્ઝે એક જગ્યાએ નોંધ્યું છે : 'અને અમે બિલાડીના ફરથી ઘસાતા કોઈ ધાતુના ટુકડાને જોવા છેક કોલમ્બસ સુધી લાંબા થયા.'
આ એક અને એ પછીની બીજી ઘણી મુલાકાતો પછી હેલોઈડે બટેલ સાથે અગ્રીમેન્ટ કરીને કાર્લસનની પ્રોસેસ માટે રૉયલ્ટી આપવાનું નક્કી કર્યું. શરૂઆતમાં બધું સમુંસૂતરું ચાલ્યું. બટેલવાળાઓમાંથી કોઈએ ઓહાયો સ્ટેટ યુનિવર્સિટીના પ્રાચીન ભાષાના નિષ્ણાત પ્રોફેસરને મળીને જુની ગ્રીક ભાષાના બે શબ્દોનું કૉમ્બિનેશન કરીને 'ઝેરોગ્રાફી' અથવા તો 'ડ્રાય રાઈટિંગ' યાને એક કોરું (ભીનું ન હોય એવું) લખાણ શબ્દ કૉઈન કર્યો.
આ બાજુ બટેલ અને હેલોઈડના વૈજ્ઞાનિકો-ટેકનિકલ નિષ્ણાતોની નાનકડી ટીમને એક પછી એક નવા નવા ટેકનિકલ પ્રશ્નો નડવા લાગ્યા. એક તબક્કે હેલોઈડે પોતાના ગળે પડેલી આ જંજાળને ઈન્ટરનેશનલ બિઝનેસ મશીન્સ (આઈબીએમ)ના ગળામાં પહેરાવી દેવાનું નક્કી કર્યું. પણ છેલ્લી ઘડીએ વાટાઘાટો પડી ભાંગી. આ બાજુ રિસર્ચ પાછળના જંગી ખર્ચાનું બિલ વધતું જતું હતું. હેલોઈડે ઘા ભેગો ઘસરકોની નીતિ અપનાવી લેવી પડી અને એક તબક્કે આ ખર્ચાનું ટોટલ એટલું વધી ગયું કે કંપનીએ સર્વાઇવ થવા માટે મરણિયા બનીને રિસર્ચમાં આગળ વધવું પડ્યું.
1955માં નવો કરાર થયો જેમાં હેલોઈડે કાર્લસનની તમામ પેટન્ટ્સ પરના હક્કો સંપૂર્ણપણે પોતાની પાસે લઈ લીધા. રિસર્ચનો બધો જ ખર્ચો પોતે ઉપાડી લીધો અને બટેલને વન ટાઈમ જંગી રકમ ચૂકવીને બાય બાય કરી દીધું, બટેલે કાર્લસનને એમાંથી એનો ભાગ આપી દીધો. 1947થી 1960 દરમિયાન હેલોઈડ કંપનીએ પોતાના રૂટિન ધંધામાંથી જે કમાણી કરી એના કરતાં ડબલ ખર્ચો આ નવી શોધખોળમાં ફર્ધર રિસર્ચ કરવામાં કરી નાખ્યો હતો - સાડા સાત કરોડ ડૉલર્સ. બાકીના પૈસા કંપનીએ ઉધાર ઉછીના કરીને ભેગા કરવા પડ્યા હતા. નવા શેર્સ ઈશ્યૂ કરીને પણ પૈસા ઊભા કરવા પડ્યા. યુનિવર્સિટી ઑફ રોચેસ્ટર સ્થાનિક ઉદ્યોગોને મદદ કરવા માટે પોતાને મળતા જંગી દાનમાંથી આવી કંપનીઓના શેર્સમાં ઈન્વેસ્ટમેન્ટ કરતી. તે વખતે યુનિવર્સિટીએ હેલોઈડને કહેલું, 'થોડાં વર્ષ પછી અમારું નુકસાન કમી કરવા અમે તમારા શેર્સ વેચી કાઢીએ તો ગુસ્સે નહીં થતા!'
દરમિયાન વિલ્સન અને કંપનીના બીજા એક્ઝિક્યુટિવ્સ કેશના અભાવે કંપનીના શેર્સ પગારપેટે મેળવતા થઈ ગયા. કેટલાકે પોતાનું ઘર ચલાવવા બેન્કમાં મૂકેલી બચત કાઢી કાઢીને વાપરવી પડી તો કેટલાકે ઘર ગિરવે રાખવા પડ્યાં. મિત્ર-લૉયર સિનોવિટ્ઝને એકવાર પૂરતું બટેલ સાથે અગ્રીમેન્ટ કરવાનું કામ સોંપાયું હતું પણ વખત જતાં એ વિલ્સનનો જમણો હાથ બની ગયો. 1958માં કંપનીનું નામ બદલીને 'હેલોઈડ ઝેરોક્સ' રાખવામાં આવ્યું. હાલાંકિ ત્યાં સુધીમાં કંપનીએ ઝેરોગ્રાફિક પ્રોસેસથી કૉપી કરતી એવી કોઈ જોરદાર પ્રોડક્ટ બજારમાં મૂકી નહોતી. ઘણાએ વિલ્સનને કહ્યું કે, ઝેરોક્સ જેવું નામ બોલતાં લોકોને નહીં ફાવે, આ નામ વાંચીને લોકોને ઝીરો યાદ આવશે એટલે નેગેટિવ નામ છે. પણ વિલ્સન પોતાના નિર્ણયને વળગી રહ્યો. કંપનીનું નામ એ જ રહ્યું અને પછી તો જે જુવાળ ઊભો થયો.... આવતા સોમવારે પૂરું.
લાઈફ લાઈન
ધંધામાં ઉતાર-ચડાવ તો આવવાના જ. પણ જો તમે અંદરથી હિંમત નહીં હાર્યા હો તો જરૂર પાછા ટૉચ પર આવી જવાના.
- જ્હૉન બુક્સ
પ્રિય વાચકો,
હાલ પૂરતું મેગેઝીન સેક્શનમાં નવી એન્ટ્રી કરવાનું બંધ છે, દરેક વાચકોને જૂનાં લેખો વાચવા મળે તેથી આ સેક્શન એક્ટિવ રાખવામાં આવ્યું છે.
આભાર
